Osmanlı’dan kalan Ramazan geleneği: Enderun usulü teravih

Müslümanların miracı olarak tanımlanan namaz ibadetinde, tüm sünnet namazları bireysel olarak eda edilirken; Ramazan'ın baş taçlarından biri olan teravih namazı, sünnet olmasına rağmen cemaatle kılınır. Teravih namazının cemaatle kılınması ise iki büyük hikmetle açıklanır. Birincisi, müminleri kaynaştırıp cemaat yapmak; ikincisi ise Kur'an-ı Kerim kültürünü yaymak. Tüm Müslüman dünyası, İslam tarihi boyunca teravih namazına oldukça önem verdi. Ancak, Osmanlı döneminde bu namaz, farklı bir usule sahip oldu: Enderun usulü teravih. 1831 yılının Ramazan ayında, musikişinas padişahlardan Sultan II. Mahmud'un da bulunduğu, saray baş imamı üstün kıraat sahibi Zeynel Abidin Efendi tarafından bir teravih namazı kıldırıldı. Teravih namazı nasıl kılınır? Müezzinliğini Türk musikisinin dahi ismi, Hamamizade İsmail Dede Efendi'nin yaptığı teravih namazı, Enderun usulü teravihin ilk örneğiydi. Enderun usulü teravih, Osmanlı döneminde padişahların eğitim yerleri dediğimiz saray içindeki Enderun mekteplerinde ve saray içindeki camide; daha sonra da selâtin cami dediğimiz sultanların yaptırdığı büyük camilerde bir şölen gibi kılınmaya başlandı. Her rekâtında Türk Musikisinin değişik makamlarında eda edilen Enderun usulü teravih, bu makamlarda bestelenen ilahiler ile süslenirdi. Enderun usulü teravih namazı, Osmanlı iç teşkilatında sarayda, saray cami ve mescitlerinde, Hırka-i Saadet'te, başta selatin camiler olmak üzere büyük cami ve dergâhlarda uygulanan bir ibadet geleneğiydi. Enderun usulü teravihin makamları, Klasik Türk musikisinin en önemli ismi olan Itrî'ye dayanıyordu. Mealli Hatim dinlemek için tıklayın. Yüzyıllardır başta saray olmak üzere, İstanbul camilerinde, dergâhlarında, konaklarında, iyi eğitim almış güzel sesli musikişinas hafızlar tarafından kıldırılırdı. Teravih namazının her dört rekâtı, Türk musikisinin teamül haline gelmiş farklı makamlarında eda edilirdi. Enderun'da başlayan bu tertipte, farklı makamların nağmelerinin insan ruhu üzerindeki tesirleri düşünülerek sıralama yapılırdı. Böylelikle ibadetteki coşku, ferahlık; okumalardaki ahenk, dualardaki samimiyet ve ihlas sürdürülerek, otuz üç rekât olan teravih bitimine kadar sıkılmadan, zevk ve huşu içinde eda edilmiş oluyordu. İmamın takip edeceği makamlar, her dört rekâtta bir Ramazan'ın ruhuna uygun, namazın huşusunu artırmak amacıyla değişiyor. Dinlenme anlamına gelen tervihalarda ise, eğitimli ve güzel sesli müezzinler topluluğunca ilahilerin okunması âdetine 'Cumhur Müezzinliği' deniyor. Osmanlı sarayında doğan ve günümüze kadar sürdürülen köklü geleneklerden Enderun usulü teravih, öncelikle müezzinin namaz öncesi getirdiği kamet ile yatsı namazının hicaz veya uşşak makamında kılınacağı belirleniyor. Ardından teravih namazının ilk dört rekâtı neva makamı, ikinci dört rekâtı hüseyni makamı, üçüncü dört rekâtı bestenigâr makamı, dördüncü dört rekâtı eviç makamı, son dört rekâtı ise acemaşiran makamlarında kılınarak tamamlanıyor. Osmanlı döneminde, insanların kulağı bu makamlara öyle duyarlıydı ki, namaza geç gelen kişi, imamın makamından kaçıncı rekâtta olduğunu anlayabiliyordu. Ramazan ile ilgili ayet ve hadisler Enderun usulü teravihte, her dört rekât arasında, bir sonraki dört rekâtın makamında bestelenmiş Ramazan ilahileri okunur. İmam son rekâtta mahur makamında selâmını verir; ardından yine mahur makamında bestelenen salat-ü selam ve segâh, salat-ı ümmiye okunarak teravih namazı tamamlanır. Vitir namazı ise, müezzinin son salavatının makamına göre hüzzam, segâh veya saba makamında kılınır. Böylece yatsı namazı teravih ve vitir ile birlikte yedi makam da namaz içerisinde kullanılır. Enderun usulü teravih, adını Türk musikisinin değişik makamlarında eda edilmesi ve bu makamlarda bestelenen ilahiler ile süslenmesinden almıştı. Saray dışında en çok Eyüp Camii'nde kılınması sebebiyle, bestekârlar 'Eyyubi' lakabını taşırlardı. Bir Osmanlı geleneği olan Enderun usulü teravih, Klasik Türk musikisinin en önemli ismi olan Itrî tarafından tertip edildiği şekliyle, salat-u selam ve salat-ı ümmiyeler eşliğinde can buluyor. Enderun teravihi önceden belirlenen camilerde, günümüzde de coşku içerisinde kılınmaya devam ediliyor. Bir dönem İstanbul'un bütün camilerinde kılınan Enderun usulü teravih namazı, zamanla unutularak büyük camilerden dahi kalktı. Fakat son dönemde, Enderun usulü teravih tekrar kılınmaya başlandı. Enderun usulü teravihler, günümüzde de yaşatılmaya devam ediyordu. Ancak bu yıl Covid 19 salgını nedeniyle camilerin ibadete kapalı olması sonucu Enderun usulü teravih kılınamıyor.

Osmanlı’dan kalan Ramazan geleneği: Enderun usulü teravih

TERAVİH NAMAZI NEDEN CEMAATLE KILINIR?