Osmanlı'nın haşmetini temsil eden saltanat kayıkları

Sadece padişahın değil ailesinin de kullanımına açık olan, boyutları ve tezyinatı ile adeta Osmanlı'nın haşmetini temsil eden saltanat kayıklarında; süsleme, dokumacılık ve oymacılık sanatlarının eşiz örnekleri sergilenmiştir. Denizlerle çevrili İstanbul'da insanlar, yaşamlarını sürdürmek amacıyla hem toprağı hem de suyu iyi kullanmış; ulaşımda genellikle su üstü taşıtları geliştirmişlerdir. Osmanlı'da deniz araçları en iyi şekilde kullanılarak buna bağlı araçlarda çeşitlilik de artmıştır. Bir zamanlar İskele Kethüdası'nın denetiminde çalışan kayıkçılar, Haliç'in iki yakası arasında fesli, şemsiyeli yolcularını kürek çekerek, Galata'dan Eminönü'ne; Hasköy'den Balat'a gün boyu taşımışlardır. Öyle ki 19. Yy sonlarına kadar bu kayıkçı sayısı 10 bin kişiye ulaşmıştır. Ulaşımın yanı sıra kayık sefaları Osmanlı eğlencelerinin en güzeli olarak anılmış, nice şairlere, şiirlere ilham olmuştur. Padişahın sadece kendisi için değil ailesine de özel yaptırdığı yakın sular teknelerine sultan kayığı ya da saltanat kayığı denir. Sultan kayıklarını padişahın ve yakınlarının Cuma selamlığı törenleri, günlük geziler, kılıç kuşanma, tahta çıkma, eski saraya nakledilme, ava çıkış, Ramazan eğlenceleri gibi çok amaçlı, saltanatı ve devlet kudretini simgeleyecek ölçüde süslemelerle yapılmış tekneler olarak tanımlayabiliriz. Sultan kayıkları ilk olarak Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethinden sonra kullanılmaya başlandı. Padişahlar, sultan kayıklarını Cide'de yaptırmakla birlikte kürekçilerini de o ilçeden alırlardı. Gemi inşa sanatında pek muvaffakiyetli ve türünün ince birer örneği olan saltanat kayıklarında güzellik ve ihtişam en sade bir üslupla ifade edilmişti. Köşklü, kuşlu gibi isimlerle anılan saltanat kayıklarının muhtelif boyda olanları vardı. On üç çifte kürekle hareket edenler ekseriya otuz bir, otuz iki metre uzunluğunda, 2.35 metre genişliğinde ve 3. 10 metre yüksekliğinde inşa edilirlerdi. Bütün gövde kenardan süslemelerle bezenir ve bu süslemeler baş ve kıç taraflarında doruk noktasına ulaşırdı. Sultan kayığının en göz alıcı kısmı, saltanatı temsil eden köşkleriydi; başları uzun ya da kıvrık olurdu. Kıç ve baş süslemeleri çeşitlilik içerir ve üzerlerinde altın yaldızlı oymalar vardı. Kıç, baştanbaşa fildişi, abanoz yahut deniz aygırı dişindendi. Kayıkların baş tarafında, ayrıca ahşaptan veya gümüşten yapılmış kartallar ve deniz kuşları; içlerindeki minik köşklerde sultanın taht koltuğu ya da kanepesi bulunurdu. Padişah puflu minderlerle divanlara uzanır ve imparatorluk rengi olan al şemsiyenin altında geziler yaparlardı. Kayıklar batılılaşma sonrası, gösterişin öne çıkmasıyla tahtanın içine altın parçalar katılarak imal edilir olmaya başladı çatıları yükseldi, hatta bazılarında kubbe biçimini aldı. Perdelerin içi genelde beyaz, krem ya da yeşil renklerden, dışıysa çok koyu ve parlak kırmızı renkte atlastandı. Bu perdelerin kenarları sırma bordürle çevrilir, bazen de gerçek incilerle süslenirdi. 19. Yüzyılda yapılar, kılık kıyafet, eşyalar ve süslemeler değişime uğradığı için kayıklar da bu durumdan etkilendi. Sarayda, ne kadar kürekçi ile kayık sahibi olduğu kesin, yazılı kurallara bağlıydı. Padişahın en gösterişli kayığı 10 kürekten yukarı genellikle de 16 kürekli olurdu. Sultan kayıklarının saraydan her ayrılışı özel merasimle gerçekleşir; hareket kıyıdaki ve özellikle Kız Kulesi'ndeki top atışlarıyla şehre duyurulurdu. Sultan kayığının önü sıra altı büyük kayık yol açmak için giderdi ki bunların adı sandalyadır. Sonra mabeyincileri taşıyan altı kayık… Alayın iki yanında dizinin sonuna kadar zincir gibi bir sıra kayık daha… Önde giden kim varsa yüzleri hep sultana dönük dururdu. Mabeyinciler de dâhil. Kayığı, Bostancılar Kuruluşu'nun şefi olan Bostancıbaşı kullanır, yol boyunca padişahların meraklarını giderir, çevre hakkında sorularını yanıtlar ve güzergâh hakkında bilgi verirdi. Ayrıca bir de Kız Kulesi'nde dizilmiş bostancılar vardı ki, sultan yakınından geçerken eğilerek selama dururlardı. O zamanlarda İstanbul'da görev yapan elçiler ve başkente gelen gezginler için şehirdeki en ilgi çekici olaylardan biri kayıklarının çıkışını seyretmek olurdu. Sultan kayığı süslemeleri ve kürek sayısı ile diğer kayıklardan kolaylıkla ayrılırdı. Kırmızı ve beyaz parlak kıyafetleri on dört çifte bölünmüş olarak yirmi sekiz kürekçi dikkat çekici bir ahenkle hep beraber hareket ederler, kolonlarla tutturulmuş gösterişli bir çadır, sultanın oturduğu parlak ve yaldızlı köşkü örterdi. 13 Çifte Kürekli, Köşklü Saltanat Kayığı Sultan Abdülaziz dönemine (1861-1876) aittir. 1861 yılında inşa edilen kayık, Sultan Abdülaziz'in haremi (ailesi) tarafından kullanılmıştır. Armuz kaplama tekniği kullanılarak kancabaş formunda inşa edilmiştir. Kayığın baş tarafında bulunan kartal figürü güç ve ihtişamı simgelemektedir. Uzunluk: 30.70 m 13 Çifte Kürekli, Köşklü Saltanat Kayığı Sultan Abdülmecid dönemine (1839-1861) aittir. Armuz kaplama tekniği kullanılarak kemanebaş formunda inşa edilmiştir. Padişah tarafından kullanılan kayıkların kemanebaş bölümleri harp araç gereçleri, köşk kısımları ise saltanat arması motifleri ile süslenmiştir. Kayığın baş tarafında kanatları açık şekilde tasvir edilen kartal figürü güç ve ihtişamı simgelemektedir. Uzunluk: 31.65 m 13 Çifte Kürekli, Köşklü Saltanat Kayığı Sultan Abdülmecid dönemine (1839-1861) aittir. 1861 yılında inşa edilen kayık, Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz'in (1861-1876) haremi (ailesi) tarafından kullanılmıştır. Kayığın kemanebaş bölümleri bitki ve çiçek motifleri, köşk kısımları ise saltanat arması motifleri ile süslenmiştir. Armuz kaplama tekniği kullanılarak kemanebaş formunda inşa edilmiştir. Baş ve kıç kısımları altın varak kaplı oyma-kabartmalarla, bordası serbest fırça tekniği ile yapılmış kalemişleri ile süslenmiştir. Kayığın baş tarafında gücü ve ihtişamı simgeleyen kartal figürü bulunmaktadır. Uzunluk: 32.00 m 13 Çifte Kürekli, Köşklü Saltanat Kayığı Sultan Abdülaziz dönemine (1861-1876) aittir. Armuz kaplama tekniği kullanılarak kancabaş formunda inşa edilmiştir. Kayığın baş ve kıç kısımları altın varak kaplı oyma-kabartmalarla, bordası kıvrımlı dal dizisi kalemişi ile süslenmiştir. Kayığın baş tarafında, pençesinde yılan tutan bir kartal figürü bulunmaktadır. Gücü simgeleyen kartal kötülüğü simgeleyen yılanı pençelerinin arasında ezmektedir. Uzunluk: 30.57 m 7 Çifte Kürekli Saltanat Kayığı Sultan V. Mehmed Reşad dönemine (1909-1918) aittir. Armuz kaplama tekniği kullanılarak dikbaş ve hilalkıç formunda inşa edilmiştir. Kayığın bordası altın varaklı bitkisel kıvrımlı kabartmalar ve ay-yıldızlı madalyon kalemişleri ile süslenmiştir. Baş kısmındaki hilal aplikesi Sultan Reşad kayıklarının karakteristik bir özelliğidir. Uzunluk : 13.97 m 5 Çifte Kürekli Saltanat Kayığı Sultan V. Mehmed Reşad dönemine (1909-1918) aittir. Kayık, 1911-1912 yıllarında Tersane-i Amire'de yapılmıştır. Bindirme tekniği kullanılarak dikbaş ve aynakıç formunda inşa edilmiştir. Kayığın bordası altın varaklı halatın sınırladığı alanda ay-yıldızlı çelenk dizisi ile süslenmiştir. Baş kısımda yer alan hilal aplikesi Sultan Reşad kayıklarının karakteristik bir özelliğidir. Sultanın oturma yerini kürekçilerden ayıran panoda Sultan Reşad'ın tuğrası bulunmaktadır. Uzunluk: 14.00 m 10 Çifte Kürekli, Köşklü Saltanat Kayığı Sultan V. Mehmed Reşad dönemine (1909-1918) aittir. Armuz kaplama tekniği kullanılarak dik baş ve hilal kıç formunda inşa edilmiştir. Kayığın bordası altın varaklı kabartma istiridye ve geometrik şekiller ile süslenmiştir. Kıç aynalıkta saltanat armasının merkezinde Sultan Reşad'ın tuğrası yer almaktadır. Uzunluk: 16.53 m 7 Çifte Kürekli Saltanat Kayığı Sultan V. Mehmed Reşad dönemine (1909-1918) aittir. Armuz kaplama tekniği kullanılarak dikbaş ve hilalkıç formunda inşa edilmiştir. Kayığın bordası altın varaklı yüksek kabartma halatların sınırladığı alanda şerit ve haşhaş kabartmalarla süslenmiştir. Kıç aynalıkta saltanat arması ve Sultan Reşad'ın tuğrası, iç bordürde stilize istiridyeler ve Art Nouveau (Yeni Sanat) tarzında kıvrımlar bulunmaktadır. Kayığın baş kısımında güzellik ve zerafeti simgeleyen sülün figürü yer almaktadır. Uzunluk: 14.44 m 10 Çifte Kürekli Saltanat Kayığı Sultan V. Mehmed Reşad dönemine (1909-1918) aittir. 1909 yılında Sultan Reşad'ın, Eyüp Sultan'daki kılıç alayına giderken bindiği kayıktır. Armuz kaplama tekniği kullanılarak dikbaş ve hilalkıç formunda inşa edilmiştir. Kayığın bordası altın varaklı yüksek kabartma kıvrımlı dal dizisi ile süslenmiştir. Kayığın baş kısmında gagasında inci tutan kuş figürü, kıç aynalıkta Sultan Reşad'ın tuğrası bulunmaktadır. Uzunluk : 17.35 m 7 Çifte Kürekli Saltanat Kayığı Sultan Abdülmecid dönemine (1839-1861) aittir. Sultan Abdülmecid'in haremi (ailesi) tarafından kullanılmıştır. Alman imparatoru Kaiser Wilhelm ve İmparatoriçesi, 1889 yılında İstanbul`a geldiğinde onları gemiden kıyıya taşıyan kayıktır. Armuz kaplama tekniği kullanılarak kemanebaş formunda inşa edilmiştir. Kayığın borda kısmında Selçuklu tarzını andıran geometrik formlar içinde madalyonlu çiçek demetleri yer almaktadır. İç kısımlar, marküteri (ağaç kakma) tekniği kullanılarak süslenmiştir. Kayığın baş kısmında, güzellik ve zarafeti simgeleyen gümüşten bir sülün bulunmaktadır. Uzunluk: 24.50 m 7 Çifte Kürekli Saltanat Kayığı 19. yüzyıla aittir. Kayık, saltanat mensupları ve haremin ulaşımında kullanılmıştır. Armuz kaplama tekniği kullanılarak kemanebaş formunda inşa edilmiştir. Kayığın bordası kalemişi ve altın varakla, Rumilerle, madalyonlar içinde serbest fırça tekniğinde çiçekler ile süslenmiştir. Koleksiyona alındığında baş ve kıç kısmları ayrı olup 2008 yılında yapılan bir restorasyon neticesinde bu iki bölüm birleştirilmiştir. Orta bölümdeki bezemeler restorasyon yapılan bölümün anlaşılması için tamamlanmamıştır. Uzunluk : 24.10 m 7 Çifte Kürekli Saltanat Kayığı Sultan Abdülaziz dönemine (1861-1876) aittir. Armuz kaplama tekniği kullanılarak kemanebaş formunda inşa edimiştir. Kayığın bordası, serbest fırça kalemişleri ile süslenmiştir. Baş kısımda, gücü simgeleyen bir kartal figürü bulunmaktadır. Kayık, 22 Mayıs-30 Eylül 1998 tarihleri arasında, Portekiz/ Lizbon'da düzenlenen 'Geleceğin Mirası Okyanuslar' teması ile Expo Fuarı'na katılmıştır. Yaklaşık 2 milyon kişi tarafından ziyaret edilmiş ve Türkiye pavyonunun en ilgi çeken parçası olmuştur. Uzunluk: 24.00 m 13 Çifte Kürekli, Köşklü Saltanat Kayığı Sultan Abdülaziz dönemine (1861-1876) aittir. 1861 yılında inşa edilen kayık, Sultan Abdülaziz'in haremi (ailesi) tarafından kullanılmıştır. Armuz kaplama tekniği kullanılarak kancabaş formunda inşa edilmiştir. Kayığın baş tarafında bulunan kartal figürü güç ve ihtişamı simgelemektedir. Uzunluk: 30.70 m 7 Çifte Kürekli Saltanat Kayığı 19. yüzyıla aittir. Armuz kaplama tekniği kullanılarak kancabaş formunda inşa edilmiştir. Kayığın baş ve kıç kısımları altın varak kaplı oyma-kabartmalarla, bordası yine altın Barok kıvrımlarla bezenmiş, serbest fırça kalemişi ile süslenmiştir. Kayığın baş tarafında bulunan kozalak figürü bolluk ve bereketi simgelemektedir. Uzunluk: 23.70 m