Osmanlı’nın ilk oksidentalisti Katip Çelebi'den alıntılar

Kâtip Çelebi, 1017 Zilkadesinde (Şubat 1609) İstanbul'da doğdu. Hayatına ait orijinal bilgileri bizzat kaleme aldığı otobiyografilerinde ve yeri geldikçe öteki eserlerine serpiştirdiği kısa notlarda bulmak mümkün. Beş yaşında iken babasının özel olarak tuttuğu İsa Halîfe el-Kırımî'den ilk dini bilgileri aldı ve Kur'an'ı kısmen ezberledi. Daha sonra İlyas Hoca'dan dil bilgisi, Böğrü Ahmed Çelebi adlı hattattan yazı dersleri aldı. On yıl kadar geceli gündüzlü ilimle uğraşan Kâtip Çelebi bazen kendini tamamen bir kitaba verir, her şeyi unutur, odasında güneşin doğmasına kadar mum yanar ve bundan hiç yorgunluk duymazdı. Ayrıca bazı talebelere ders veren Kâtip Çelebi 1645 Girit seferi münasebetiyle harita yapımıyla da ilgilendi. Bu sıralarda mukabele baş halifesiyle kadro meselesi yüzünden tartışınca memuriyetten ayrıldı. Diğer öğrenciler yanında kendi oğluna da çeşitli konularda ders veren Kâtip Çelebi, hastalığı sırasında tedavi yollarını öğrenmek amacıyla bir yandan tıp kitaplarını okurken bir yandan da manevi çareler aramak için esma ve havas kitaplarını inceledi. Zira temiz bir gönülle edilen duaların şifalı tesirlerinden emindi. Gerek hayat hikâyesinden gerekse devrinin kaynaklarından aşırı derecede kitaba düşkün olduğu anlaşılan Katib Çelebi en çok tarihi ve biyografik eserlerle meşgul olmuş. Tarihi bir olayı aydınlatmak için birçok kitap karıştırmıştı. Arapça Fezleke'sini yazarken elinden bin 300 eserin geçtiğini belirtmekte. Bunu Takvimü't Tevarih'i için de tekrarlar. Şehrizade Mehmed Said, onun tarih bilgisi ve sahip olduğu tarih kitapları bakımından kendinden önce ve sonra gelen tarihçileri geçtiğini söylediğini nakleder. Osmanlı Devleti'nde Batı kaynaklarına başvuranların belki de ilki olan Kâtip Çelebi, aşağıda adları verilen tercümelerinden başka Aristo'nun felsefesinin şerhinden Meteora kitabının sekizinci meselesini, Jovans'ın Theatrum orbis terrarum adlı eserini ve Philippus Cluverius'un eski ve yeni coğrafya kitaplarına giriş olmak üzere yazdığı eserini de Türkçe'ye kazandırmıştır. Bu arada faydalandığı eserleri eleştirmekten çekinmemiştir. Kâinattaki hakikatleri anlamak hususunda hey' et (astronomi) ilminin önemi üzerinde durmuş, hey' et ve teşrîh (anatomi) bilmeyenin Allah'ı tanımaktan aciz kalacağını bir hadise dayanarak belirtmişti. Kâtip Çelebi, ilgilendiği değişik ilimler hakkındaki düşünceleri yanında toplumun düzeni ve devamı için ilmi vasıta kabul eder, âlimleri toplumun kalbi sayarak bilgiye dair hiçbir şeyin küçük görülmemesi gerektiğini söylerdi. Kâtip Çelebi'nin tarih alanındaki yapıtlarının ilki 1642'de tamamladığı Arapça Fezleke'dir. Dört bölümden oluşan kitapta tarihin anlamı, konusu ve yararı anlatıldıktan sonra bu alandaki temel yapıtların bir bibliyografyası verilmiş, ardından da klasik İslam tarihçiliğine uygun olarak dünyanın yaratılışından 1639'a dek kurulan devletler ve meydana gelen önemli olaylar kısaca sıralanmıştır. Kâtip Çelebi'nin en tanınmış yapıtlarından biri. Osmanlı denizcilik tarihi bakımından önemli bir eser. Osmanlı Devleti zamanındaki deniz savaşlarını ele alır. 1645'te başlayan ve yıllarca süren Girit Seferi münasebetiyle kaleme alınmıştır. Kâtip Çelebi'nin tarih felsefesini ve toplum görünüşünü açıklaması bakımından önemli olan bir eserdir. Kısa kısa dört bölümden oluşan bu küçük risalede İbn Haldun'un etkisi açıkça görülür. Âdem Peygamber'den 1648'e kadar geçen tarihsel olayların bir kronolojisidir. Arapça ve Farsça dillerinde basılmıştır. Esere, Mehmet Şeyhî, İbrahim Müteferrika, Şemadanî-zade, Ali tarafından zeyiller yazılmış ve eser İbrahim Müteferrika tarafından ilk iki zeyli ile birlikte basılmış, Farsça, Arapça ve batı dillerine çevrilmiştir. 1641 yılına kadar gelen genel bir tarih eserdir. Bir mukaddime, üç usul ve bir son sözden ibaret olan bu eser, varlıkların başlangıcı, peygamberlerin ve hükümdarların tarihi diye özetlenebilecek bir tarih kitabıdır. Johann Carion'un 1548'de Paris'te yayımlanan Chronique de Jean Carrion adlı eserinin tercümesidir. Kâtip Çelebi bu tercümeyi Fransız mühtedisi Mehmed Ihlâsî ile birlikte çevirmişti. Frankfurt'ta 1587'de yayımlanan Historia rerum in Oriente gestarum, adlı eserin İstanbul ile ilgili kısımlarının çevirisidir. Eserde İslamiyet'in yayılışından, Bulgar Devleti'nin çöküşünden, Bizanslılar'dan, Selçuklular'dan, Haçlı Seferleri'nden, İstanbul'un su yollarından, yangınlarından, zelzelelerinden vb. söz edilmektedir. İslâm tarihlerinde Avrupa ülkeleri hakkındaki eksiklik ve yanlışlıkları telâfi için yazılmış küçük bir kitaptır. 'Çünkü uçmak için iki kanat lazımdır, bir kanatla menzil alınmaz. Akli ve şer'i ilimler iki kanat mesabesindedir.' Mizanü'l-Hakk fi İhtiyari'l-Ehakk, Katip Çelebi 'Duru olanı al, bulanık olanı bırak.' Mizanü'l-Hakk fi İhtiyari'l-Ehakk, Katip Çelebi Şayet sufi riya ile 'Hak! Hak!' diyorsa, Katip Çelebi talebelere tavsiyelerde bulunurken şöyle der: Tahsilini tamamlamadan birtakım makamlara talip olmaya, ilmi görevlere heves etmeye; zira kadılık, müftülük, vaizlik, imamlık, hatiplik ve kâtiplik, usul üzere ilimle meşgul olmaya manidir... İmdi samimi bir talebe doğru dürüst bir tahsil yapmayı murat ederse, ona yaraşan budur ki o kazalara uğramaya. Mizanü'l-Hakk fi İhtiyari'l-Ehakk, Katip Çelebi Yöneticisiz devlet olmaz, parasız yönetici olmaz, halksız para olmaz, adaletsiz halk olmaz. Siyaset Nazariyesi - Düsturu'l-amel li Islahi'l-halel, Katip Çelebi Devlette dört esas ulemâ, asker, tüccar ve halktır. Siyaset Nazariyesi - Düsturu'l-amel li Islahi'l-halel, Katip Çelebi 'İnsan tabiatında başa geçmeye, tek olmaya ve bağımsızlığa yaratılıştan bir meyil vardır.' Mizanü'l - Hakk Fi İhtiyari'l-Ehakk Ey padişah, ben senin ulu kapında sığmak bulmuşum, 'Kitap ne hayırlı arkadaştır ve ne güzel dosttur. İnsan onunla konuşmaktan sıkılmaz; ulu bir cömertler cömerdidir ki, kendisinde bulunan nefis incilerden hasislik etmez, zengine de verir.' 'Fakir (ben) dahi ders ve müzakere esnasında istidat sahibi olan talebeleri Sokrat'ın Eflatun'u teşvik etmesi gibi eşyanın hakikatine dair olan ilmi tahsile teşvik edip bu risalede bile tavsiye ve cümlesine nasihat için birkaç madde zikir ve irat eyledim. Ta ki mutlak ilim namına olanı tahsil etmek için ellerinden geldiği kadar çabalasınlar, (öğrendikleri şeyler) elbette ki bir yerde kendilerine lazım olacaktır.' Mizanü'l - Hakk Fi İhtiyari'l-Ehakk