Piri Reis’in idamının arka planı

Türk denizcileri arasında Piri Reis'in başarılı bir kaptan olduğu kadar, ileri görüşlü bir bilim adamı ve coğrafyacı olarak da ayrı bir yeri vardır. Piri Reis'in eserleri, dünyanın çeşitli dillerine de çevrilerek basılmış, onun şöhreti Türkiye sınırlarını çoktan aşmıştır. Türk tarihçileri arasında Piri Reis'in idam sebebi hakkında bir fikir birliği yoktur. Neticede 16. yüzyılın ortalarında kendini Hint Okyanusu'ndaki Portekiz güçleriyle mücadele ederken bulan Piri Reis, ağır bir bedel ödemiştir. Kâtib Çelebi, Tuhfetü'l-Kibâr kitabında Piri Reis'in haksız idamına yönelik şöyle bir anekdot geçer, der ki: 'Piri Reis'in katlinin *nâhak yere olduğu bilahare meydana çıkmıştır. *Esbabı çok ise de, başlıcaları Makbul İbrahim Paşa'nın adamı olması, ikincisi Kubad Paşa'ya para yedirmemesi gibi o zamanın rezaletine kurban gitmiş çok ender yetişir bir vücuttur.' Nâhak: Haksız Piri Reis'in amcası Kemal Reis, II. Bayezid devrinin en ünlü kaptanlarındandı. Çocukluk yıllarından sonra Piri Reis, kendisini amcasının gemisinde buldu. 1487'de amcası ile birlikte İspanya'daki Müslümanların yardımına gitti. 1491-1493 arasında Sicilya, Sardunya, Korsika adalarına ve Güney Fransa kıyılarına yapılan akınlara katıldı. Yaklaşık otuz yıl boyunca amcası Kemal Reis ile birlikte Akdeniz'de hem korsanlık faaliyetlerine hem de Osmanlı İmparatorluğu hizmetindeki deniz seferlerine katıldı. Bu yıllardaki yaşantısını Kitâb-ı Bahriye isimli eserinde şöyle zikreder: Akdeniz'de seyrederdik o zaman Amcasını, Osmanlı hükümdarı II. Bayezid'in davet etmesi üzerine, Piri Reis de onunla beraber Osmanlı donanmasında çalışmaya başladı. 1502'de Osmanlı-Venedik Savaşı sırasında bir geminin kaptanı olarak görev yaptı. Amcasının 1511'de ölümü üzerine Piri Reis, bir süre Barbaros'un yanında çalıştı ve Gelibolu'ya çekilerek, ilk eseri olan Dünya Haritasını hazırlamaya başladı. Piri Reis'in denizcilik tarihi bakımından önemli üç yapıtı vardır. Bunlar, Birinci Dünya Haritası, İkinci Dünya Haritası ve Kitâb-ı Bahriye'dir. 16. asrın kudretli denizcileri Portekizliler, dünya çapında bir büyük sömürge imparatorluğu hayalinde idiler. Yavaş yavaş Arabistan, Hindistan ve Malaya sahillerinde yerleşmeye başlıyorlardı. Buradaki Müslümanlar, Osmanlı halifesinden yardım umuyordu. Bu sebeple kurulan Hind Kaptanlığı'na 1547'de Piri Reis getirildi. Hindistan ticaret yollarının Portekizlilerin eline geçmesi Osmanlı çıkarlarını tehdit etti. Osmanlı donanması arka arkaya Hindistan sularına seferler düzenlemeye başladı. Piri Reis, 1547'de Hind Kaptanıderyalığı'na getirildi. 1538'de fethedilen ama 1548'de Portekizlilerin eline geçen Aden'i kurtardı. Kanuni Sultan Süleyman'ın emriyle, Basra Körfezi'nin girişine hâkim Maskat ile içine hâkim Hürmüz adasını elinde tutan Portekizlilerin üzerine 30 gemisiyle yürüdü. Burada Portekiz hâkimiyetinin kırılması gerekiyordu ki hem Basra Körfezi'nde Osmanlı hâkimiyetinin selâmeti hem de Hindistan ve Malaya Müslümanlarının emniyeti temin edilmiş olsun. Hürmüz adası çorak, engebeli ve yapılaşmaya çok da uygun olmayan doğasına rağmen, adını verdiği stratejik boğaza hükmeden konumuyla tarih boyunca İran, Osmanlı İmparatorluğu, Portekiz ve İngiltere gibi birçok devletin ele geçirmek istediği bir kara parçası oldu. Osmanlı'nın en büyük âlim ve kaptanlarından biri olan Piri Reis, 1552'de önemli bir Portekiz üssü olan Maskat'ı ve ardından Kişm adasını alarak; çorak, bitkisiz bir yer olan Hürmüz Kalesi'ni kuşattı. Portekizliler aşırı direnç gösterdiğinden Hürmüz'ü alamadı ancak Frenklere yardım ettiler diye şehri yağmalattı. Parlak ve meşakkatli bir seferle Katar, Bahreyn ve Kuveyt'i fethetti. Portekiz Kalesi'nde konuşlanmış, Álvaro de Noronha komutasındaki yaklaşık bin asker, toplarının avantajlı konumundan dolayı kalenin alınmasına engel oldu. Osmanlıların iç kaleye yaptığı her saldırı sonuçsuz kaldı. Kuşatma uzadıkça ordunun morali bozuldu. Hindistan'daki üssünden çıkan büyük Portekiz filosunun yaklaştığı söylentileri yayılmaya başladı. Ümitleri azalan ve Portekiz gemilerine dezavantajlı bir durumda yakalanmak istemeyen Piri Reis kuşatmayı kaldırdı, Basra'ya çekildi. Basra'da Vali Kubad Paşa'dan yardım istedi. Kendisinden yardımı esirgeyen Kubad Paşa'nın da girişimleriyle Piri Reis'in aleyhine olumsuz bir hava oluşturdu. Kubad Paşa yardım etmediği gibi, kendisini halka zulüm ile suçladı. Piri Reis, Portekiz donanmasının Körfez'i kapatmak üzere yaklaştığını duyarak mahsur kalmamak için donanmasını bırakıp üç gemiyle denize açıldı. Bunlardan biri Bahreyn'de kayalıklara çarparak battı. İki gemisiyle Süveyş'e, oradan Mısır'a geldi. İşte Piri Reis'in tüm yaşamının değişeceği, sonun başlangıcı olan yer burasıydı. Mısır'da da iyi karşılanmadı, sorumluluğundaki donanmayı bıraktığı için ordusunu savaş alanında bırakıp kaçmış muamelesi gördü, tutuklandı. Tutuklu geçen birkaç aydan sonra emirlerin yerine getirilmediği gerekçesiyle Divan-ı Hümayun tarafından, Piri Reis'in idamı istendi. 1554 senesinde boynu vurularak idam edildi. Cenazesi de tüm idam mahkûmları gibi isimsiz bir çukura atıldı. İdam edilenlerin gömüldüğü yerleri bulup başına bir mezar taşı diken hayırseverler bile adeta bu meseleye bulaşmamak ve kimseyi kızdırmamak için Piri Reis'i unuttu. Basra ve Mısır Valisi'nin raporlarının ardından donanmanın Portekizlilere kaptırıldığı şâyiası İstanbul'a ulaşmış, Piri Reis aleyhinde bir hava esmeye başlamıştır. O zamana kadar ciddi bir mağlubiyet yaşanmadığı için, gelen haberler payitahtı dehşete düşürmüştür. Denizciliğe layık olduğu kıymeti göstermediği söylenen Rüstem Paşa da Piri Reis'e sahip çıkmamıştır. Piri Reis'in Hürmüz'de fazla oyalanmamasının stratejik sebepleri olabilir. Burayı, Kızıldeniz ağzındaki Bâbülmendeb gibi elde tutmak kolay değildir. Çünkü Boğaz'ın karşısı İran topraklarıdır. Karadeniz'i, Kızıldeniz'i, Ege'yi hatta Akdeniz'i Türk gölü haline getiren Osmanlılar, Basra Körfezi için aynı şeyi yapamazdı. Muhasaranın kaldırılma sebebi, büyük ihtimalle daha güçlü bir düşman donanmasının yaklaşması ve fırtınada Osmanlı gemilerinin bazısının hasar görmüş olmasıydı. Nitekim az sonra buraya büyük bir Portekiz donanması gelmiş; Piri Reis'in yerine tayin edilen Murad Reis, bunlarla yenişemeyip bir mikdar zayiatla geri dönmüş ve bu yüzden azledilmişti. Piri Reis'le ilgili ortada dolaşan rüşvet konusunda, Hürmüz kalesinin komutanı Álvaro de Noronha'nın yazdığı ve kuşatmayı ayrıntılarıyla anlatan mektupta herhangi bir kayıt bulunmuyor; ünlü Osmanlı tarihçisi İbrahim Peçevî de bu iddiayı reddediyor. Ayrıca 80'li yaşlarındaki üst düzey bir denizcinin rüşvet karşılığında kuşatmayı kaldırması da günümüzde pek çok araştırmacıya mantıklı gelmiyor. Peki Hürmüz seferinin sonucu, Kanuni Sultan Süleyman'ı, Pîrî Reis gibi değerli bir denizciyi, yargılamaya dahi gerek görmeden idama gönderecek kadar çileden çıkarmış olabilir miydi? Avrupalı misyoner Gaspar Barzen, 1551 yılında yazdığı bir mektupta Hürmüz'den 'Arabistan, Türkiye, Mezopotamya, Venedik ve Mekke eşrafının, büyük Tataristan kadar İran'dan da gelen bütün tüccarın çok mühim bir durak yeridir. Gerçekten eğer dünyada başka bir Babil varsa, o da burasıdır,' sözleriyle bahseder. Günümüzde İran sınırları içinde yer alan kent Orta Çağ'daki önemini kaybetse de Hürmüz Boğazı bugün hala dünyanın en önemli suyollarından biri. Tam adı Piri Muhyiddîn İbn Hacı Mehmed olan Piri Reis, eşsiz bir kartograf, deniz bilimci ve denizcilik tarihinde büyük izler bırakan bir kaptandır. Ayrıca 15. yüzyılda Osmanlıların Akdeniz'i bir Türk gölü haline getirmesini sağlayan en önemli insanlardan biri olması bakımından ayrıca dikkate değerdir. Piri Reis, 1465'li yılların sonuna doğru Gelibolu'da doğdu. Doğduğu bölgenin ahalisi denizle iç içe yaşadıklarından çoğu denizci olmaktaydı. Piri Reis'in memleketi olan Gelibolu'da doğanları Osmanlı Şeyhülislâmı ve tarihçisi İbn Kemal şöyle anlatır: ''Gelibolu'da doğan çocuklar timsah gibi su içinde büyürler. Beşikleri ecel tekneleridir. Sabah ve akşam gemilerin sesleri ile uyurlar.'' Makbul İbrahim Paşa Mısır teftişine giderken bindiği geminin süvarisi Piri Reis idi. Paşa, bilgi ve zekâsına hayran kaldığı Piri Reis'i müşavir olarak istihdam etti. Dönüşte de kendisini Sultan Kanuni'ye medhetti. 1547'de Hind Kaptanı tayin edildi. Barbaros Hayreddin Paşa, Muradî'ye imla ettirdiği Gazâvât-ı Hayreddin Paşa kitabında Piri Reis'i 'Çok söz anlar, zarif, umera kapılarının usul ve kaidelerinden haberdar' biri olarak vasıflandırır. Sultan Kanuni'nin Altın Çağı'nda yaşamış en mühim şahsiyetlerden biri olan Piri Reis, coğrafya ve kartografya âlimiydi. Daha ziyade Kitab-ı Bahriye adlı coğrafya eseri ile herkesi hayranlıkta bırakan 1513 ve 1528 tarihli iki haritası sayesinde tanınmıştır. 1521'de tamamladığı Kitab-ı Bahriye, Akdeniz ve adalarını bütün teferruatıyla gösteren yüzlerce haritadan müteşekkil bir kitaptır. Mukaddimesi Muradî tarafından Piri Reis'in ağzından nazma çekilmiştir. Piri Reis'in adının hemen hemen herkes tarafından bilinmesini sağlayan eserleri, çizdiği iki dünya haritasıdır. Bunlardan birincisi 1513'te yapıldı ve 1517'de Mısır'da, Yavuz'a sunuldu. Piri Reis'in haritası, ilk dünya haritası değildir. Bundan önce birçok haritacı tarafından eski dünyanın haritaları yapışmıştı ve Osmanlılar, İslâm coğrafyacıları vasıtasıyla bunlardan haberdardı. Amerika'yı da gösteren bir dünya haritası ise ilk defa 1498'de Kolomb tarafından çizilmişti. Ancak bu harita daha sonra kaybolduğu için nasıl bir şey olduğunu net olarak bilemiyoruz. Piri Reis, Kolomb'un b haritasını ele geçirmiş ve başka haritalardan da istifade ederek kendi haritasını çizmişti. Piri Reis, Amerika kıyılarına giderek haritasını çizmemiş, daha önce yapılmış haritaları kullanarak yeni bir dünya haritasını meydana getirmişti. Onun bu eseri haritacılık tekniği açısından çok önemlidir. Değişik ölçeklerdeki haritaları kullanarak birbirlerinin eksik yöntemlerini tamamlamıştı. Piri Reis, Kolomb'un bugün elimizde bulunmayan haritasıyla, İskenderiye Kütüphanesi'nden çıkma bir haritayı kullandığı için haritasının önemi artmaktadır. Ancak Piri Reis'in Yavuz'un sunduğu dünya haritası eksiktir. Elimizdeki kısım İspanya'yı, Afrika'nın batı kıyılarını, Atlas Okyanusu'nu, Güney ve Orta Amerika ile Antil adalarını içermektedir. Kayıp kısmın akıbeti bilinmemektedir. Piri Reis, Kolomb'un bugün elimizde bulunmayan haritasıyla, İskenderiye Kütüphanesi'nden çıkma bir haritayı kullandığı için haritasının önemi artmaktadır. Ancak Piri Reis'in Yavuz'un sunduğu dünya haritası eksiktir. Elimizdeki kısım İspanya'yı, Afrika'nın batı kıyılarını, Atlas Okyanusu'nu, Güney ve Orta Amerika ile Antil adalarını içermektedir. Kayıp kısmın akıbeti bilinmemektedir. 9 renkte boya ile renklendirilerek, deri üzerine çizilen bu harita 86 cm boyunda, üst kısmı 61 cm, alt kısmı ise 41 cm genişliğindedir. Haritada rüzgârgülleri ve çeşitleri yön çizgileri bulunmaktadır. Harita üzerinde yapılan incelemeler, elimizde bulunan kısmın tam bir dünya haritasının bir parçası olduğunu ortaya çıkarmıştır. Haritanın üzerinde zikredilen yerlerin özellikleri ve kimler tarafından keşfedildiği yazılıdır. Ayrıca harita üzerinde hayali insan ve hayvan resimleri bulunmaktadır. Piri Reis'in 1528'de Kanuni'ye sunduğu ikinci haritası ise sekiz renkte boya ile renklendirilerek, ceylan derisi üzerine çizilmiştir. Bu büyük bir dünya haritasının sadece kuzey batı köşesidir. Elimizdeki parçada Atlas Okyanusu'nun kuzeyi, Kuzey ve Orta Amerika'nın yeni keşfedilmiş yılları ve Grönland'dan Florida'ya uzanan kıyı şeridi vardır. Piri Reis, birinci haritasında eksik bilgilerden kaynaklanan yanlışlarını burada düzeltir. Adaları ve kıyıları son keşiflere dayalı olarak daha doğru çizer. Keşfedilmeyen yerleri sise beyaz bırakarak, bilinmediği için çizilmediği belirtir. Bu durum Piri Reis'in gelişmeleri takip ettiği ve bilimsel hassasiyetini göstermektedir. İlk haritadan daha büyük ölçeli ve gelişmiş bu ikinci harita, teknik olarak dönemin ileri örneklerindendir. Kaynaklar: Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci, Piri Reis'in idamının arka perdesi;