Sarayın bilinmeyen ressamı: Sultan Abdülaziz

Yedi cihana hükmetmiş Osmanlı İmparatorluğunun liderleriydi onlar. Devlet-i Aliyye'yi yönetmenin, İslam dünyasının sancağını taşımanın yanında her sultanın kendine özgü yetenekleri ve zevkleri vardı. Kimi yürekleri titreten şiirler yazmaya, kimi göz kamaştıran mücevherler tasarlamaya, kimi musikiye, kimi de bahçıvanlığa merak salmıştı. Hem yaşamı, hem de sır dolu ölümü ile Osmanlı'nın 32'inci sultanı Sultan Abdülaziz'in ise resme karşı büyük bir yeteneği vardı. 'Sultan'ın sır ölümü: İntihar mı, cinayet mi?' adlı haberimizi okumak için tıklayın. Sanata olan ilgi ve yeteneği ile tanınan Sultan II. Mahmut ve Pertevniyal Sultan'ın çocuğu olan Sultan Abdülaziz, 8 Şubat 1830'da dünyaya geldi. Daha şehzadeliği döneminde Qués ve Schranz gibi sanatçılardan resim dersleri aldı. Abdülaziz, resim sanatına duyduğu ilgi ve yeteneği ile sarayda yeni bir oluşumun da kurucusu oldu. Maiyetinde ressamlar çalıştıran Osmanlı Sultanı, saray koleksiyonu için yurt dışından da eserler satın aldırdı. Bir Batı sanatı olan resme ve heykele ilgisi olması sebebiyle 'yüzü Batı'ya dönük' olarak bilinen Sultan Abdülaziz, aynı zamanda Osmanlı sultanları arasında Avrupa'ya ilk resmi ziyareti gerçekleştiren padişahtı. 1867 yılında Paris, Londra ve Viyana'yı ziyaret eden Sultan, III. Napolyon'un davetine icabet ederek Paris'te açılan büyük bir sanat sergisine katıldı. Abdülaziz, Paris'teki sergide ilk olarak Türk pavyonunu ziyaret etti. Sultan Abdülaziz'in ziyaret ettiği Türk pavyonunda, o dönem Paris'te resim eğitimi gören Şeker Ahmet Paşa'nın çizdiği karakalem Abdülaziz portresi de sergileniyordu. Bu sergi, Şeker Ahmet'in 'ilk Türk saray ressamı' olmasının da önünü açmıştı. 'Osmanlı Sanatında yenilik rüzgârı: Tarihimizin ilk resim sergisi' adlı haberimizi okumak için tıklayın. Bestekârlığının yanında hat sanatına olan yatkınlığı ile bilinen, resim yeteneğine sahip Sultan Abdülaziz'de görülen sanat eğilimi, Osmanlı sultanları için adeta bir aile geleneğiydi. Geleneksel sanatlar için 'altın çağ' olarak nitelendirilen Kanuni Sultan Süleyman döneminden itibaren şehzadelerin bir sanat ve zanaat öğrenmeleri gelenek halini almıştı. Şehzadeler kendileri için tayin edilen lala gözetiminde askeri ve fenni ilimlerde kendilerini geliştirirken, işinin ehli bir sanatkâr tarafından da sanat alanında eğitilirlerdi. Kanuni kuyumcu, II. Bayezid icazetli bir hattattı. II. Murat hattat, I. Selim kuyumcu, II. Mahmud ve Abdülmecid de dönemlerinin en iyi hattatları arasındaydı. Fatih Sultan Mehmet'in resme olan ilgisini, günümüze kadar gelen kendisine ait portrelerden biliyoruz. Fatih'in İtalya'dan davetle getirttiği ressam Gentine Bellini'den, Sultan Abdülaziz'in sarayda bizzat görevlendirdiği Polonyalı ressam Stanislav Chlebowski'ye kadar Osmanlı padişahlarının konuğu olan yabancı ressamlar, sarayın resim koleksiyonunun oluşmasına büyük katkı sağladılar. Yabancı ressamlar şehr-i İstanbul'da bulundukları süre içerisinde ayrıca resmin, bir sanat dalı olarak Türk topraklarında yerleşip gelişmesine de öncülük ettiler. Diğer Osmanlı sultanları gibi ilgi alanı olan resmi destekleyen Abdülaziz, sanat hayatına katkı sağlamak amacıyla Fransız sanatçı Guillemet'yi Beyoğlu'nda bir resim atölyesi açması için teşvik etmişti. Türk ve Batı müziği formunda besteleri bulunan, hat sanatında oldukça mahir olan Sultan Abdülaziz için resmin ayrı bir yeri vardı. Abdülaziz, Polonyalı ressam Stanislaw Chlebowski, Dolmabahçe'deki atölyesinde çalışırken ressamla yakından alâkadar olurdu. Hünkâr'ın, sipariş ettiği bazı kompozisyonların eskizlerini bizzat kendisi çizerdi. Ressamın, saraydan ayrılırken ülkesine götürdüğü bu eskizler, bugün halen Polonya'daki Ulusal Müze'de bulunuyor. Sultan Abdülaziz'in sarayda yakından takip ettiği yabancı ressamlardan biri de Rus Ayvazovski idi. Sultanın, Rus ressama sipariş ettiği kompozisyonlar için de eskizler çizdiği biliniyor. Sultan Abdülaziz'in, Krakow Ulusal Müzesi'nde bulunan desen defterinde, kendi elinden çıkma 67 adet çizim ve 3 sayfa el yazısının mevcut olduğu biliniyor. Kırmızı mürekkep ile filigranlı kâğıda yapılmış olan çizimlerde, Sultan Abdülaziz'in serbest, hareketli ve akıcı el yazısı ile desenlerinin çizgileri arasındaki karakteristik benzerlik dikkat çekiyor. Genellikle yaptırmak istediği resimlerin kompozisyon eskizlerinden oluşan ve ağırlıkla gemi ve deniz savaşı çizimlerinin yer aldığı defter; 1865 yılında saray ressamlığına getirilmiş olan Polonyalı ressam Stanislaw Chlebowski'ye verilmiş. Defterin başında, eserlerin Sultan Abdülaziz'e ait olduğunu teyit eden iki mektup bulunuyor. Hünkârın genellikle savaş ve gemi etütlerinin yer aldığı defterdeki çizimler, daha sonra kartonlara yapıştırılarak albüm haline getirilmiş. 1914 yılına kadar Chlebowski'nin ailesinde kalan defterin, daha sonra başkalarının eline geçtiği ve 1971 yılında da Krakow Ulusal Müzesi tarafından satın alındığı biliniyor. Sultan Abdülaziz, Dolmabahçe Sarayı'nda kendisine bir atölye tahsis ettiği Polonyalı ressamla yakından ilgilenmiş, kimi zaman kompozisyonları üzerinde düzeltmeler yapmış ve savaş tablolarına ait eskizleri bizzat kendisi çizmişti. Sultan Abdülaziz'in resim sanatına olan yeteneğini ve yetkinliğini şu anekdot ortaya koyuyor: 'Bir gün Sultan Abdülaziz, sarayın Polonyalı ressamı Chlebowski'nin tablosundaki bir kompozisyona itiraz ederek çizgilerini düzeltir. Chlebowski, bu düzeltmeyi aykırı bularak, İstanbul'da bulunan Sokoloviski'ye şikâyet etmek için gösterir, ancak düzeltmenin halklı bir müdahale olduğu cevabını alınca, durumu kabul etmeye mecbur kalır. O tarihlerde yayımlanan İngiliz mecmualarında, Osmanlı Sultanı Abdülaziz'in sanatsal yeteneğini taltif eden yazılar yazılmış ve eskizlerin ancak çok iyi eğitim görmüş bir sanatçının çizimlerinden aşağı kalmadığı vurgulanmış. Kuşkusuz, Sultan Abdülaziz'in resim algısının hayli güçlü olmasında, iyi bir hattat oluşu etkiliydi. Sultan'ın, şehzadeliği döneminde hocaları Ques ve Schranz'dan aldığı resim derslerini de unutmamak lazım.' Beylerbeyi Sarayı'nın bazı oda ve tavanlarında bulunan Türk bayraklı yelkenli savaş gemilerinin eksizlerinin Sultan Abdülaziz tarafından çizildiği ve bu kompozisyonların, Abdülaziz'in denizciliğe olan merakının bir göstergesi olduğu söyleniyor. Maalesef, kayıtlı olarak herhangi bir müzede Abdülaziz'e ait bir eser mevcut değil. Yalnızca İstanbul Harbiye'deki Askeri Müze'nin koleksiyonunda bir deseni bulunuyor. Hareket halindeki bir kadırganın tasvir edildiği eskiz, kırmızı mürekkeple, kısa ve hareketli çizgilerden müteşekkil. Resim sanatı uzmanlarına göre desenler, Sultan Abdülaziz'in savaş konusuna çok vakıf, savaşın en şiddetli anında askerleri, atları, bütün bölüğü, deyim yerindeyse bir anlığına dondurabilme yeteneğine sahip olduğunu gösteriyor. Krakow Ulusal Müzesi'ndeki albümde yer alan çalışmalarda kullanılan mürekkep ve kalem ile Sultan'ın Askeri Müze'de yer alan desenindeki mürekkep ve kalem, bu çalışmaların aynı elden çıktığı duygusunu veriyor. Albümün arka sayfasında Sultan Abdülaziz'in el yazısı olan Osmanlıca ifadelerin de yine aynı kalem ve mürekkeple yazılmış olması dikkat çekiyor. Esas çarpıcı olan ise bu ifadelerin kendisi: 'Viyana'daki Kara Mustafa Paşa Muharebesi, Atina'da Hurşid Paşa Muharebesi, Semendre Kalesi Pişkahında Ahmed Paşa Muharebesi, Sarı Sultan Selim Han Hazretlerinin Mohaç Muharebesi, Temeşvar'da Serdar Mehmed Paşa Muharebesi.' Bu ifadeler, halen biri Askeri Müze'de, diğerleri Dolmabahçe Saray koleksiyonunda 'Chlebowski Ekolü' olarak tanımlanmış eserlerin özgün isimleridir. Albümde zikredilenler dışında üzerinde yazı olan başka eserler de bulunur. Dahası eserlerin sağ üst köşesinde yazılı bu ifadelerle, albümdeki ifadelerin yazı karakteri örtüşür ve büyük olasılıkla her ikisi de Abdülaziz'in kendi el yazısıdır. Albümdeki desenler incelendiğinde özellikle Mohaç, Semendre ve Vidin tablolarının ayrıntılı etütleri oldukça dikkat çekicidir. Sultan Abdülaziz'in bu 12 tabloda tasavvurun ötesinde emeğinin olduğuna kuşku bırakmaz. Nitekim Chlebowski'nin Osmanlı Sarayında ürettiği çoğu eseri imzalı iken, 12 eserin hiçbirine imza atmamış olmasının da Abdülaziz'in katkısı sebebiyle olduğunu akla getiriyor. Sultan Abdülaziz'in, hem şiirlerinden, hem de çizim ve bestelerinden, hassas ve çağını yakalayan bir yapıya sahip olduğu anlaşılıyor. Sanat alanında aldığı pek çok karar ve girişimleriyle de ilklere imza atmış olan Abdülaziz'in, birçok yönüyle Türk sanatına kazandırdığı değerler açısından incelenmeye layık olduğu vurgulanıyor. Fikriyat