Satrancın İslam uygarlığına uzanan tarihine dair 12 ilginç bilgi

Satranç oyununun kökenleri kesin olarak bilinememektedir. Hindistan veya İran'da ortaya çıktığı düşünülmektedir. 14'üncü yüzyılda İbn Haldun, satrancı Sassa bin Dahir adlı Hindistanlı seçkin bir bilge ile bağdaştırmaktadır. 'Çaturanga' adında kadim bir Hint oyunu vardır: 'Dört ayaklı' anlamına gelen bu kelime muhtemelen eski Hint ordusunun fil, süvari, savaş arabası ve piyadelerden oluşan dört ayrı kanadını temsil ederek birer gönderme yapıyor. Çaturanga, bugünkü satrancın birebir aynısı olmasa da onun bir öncüsü gibidir. 14. yüzyıla ait bir el yazması, Hintli bir elçinin satrancı nasıl İran sarayına getirdiğini anlatır. Satranç, buradan Orta Çağ İspanya'sına seyahat eden Araplarca Avrupa'ya kadar götürülmüştür. Avrupa'ya ulaşmadan biraz önce, İranlılar oyunu 'çetreng' biçiminde geliştirip savaş oyunu olarak kullanıyorlardı. O dönemde, satranç taşları şu şekilde isimlendiriliyordu: Şah, bugünkü şah ile aynıydı. Günümüzde vezir olarak bilinen taşa o devirde genel anlamında firzan adı verilirdi. Fil günümüzde fil taşıyla aynı olup Avrupa'da yaygın olarak piskopos adıyla bilinmektedir. Feres, bugünkü ata tekabül etmektedir. Ruk adlı savaş arabası bugün kale olarak bilinmektedir ve Beydak isimli piyade askeri, piyondur. Hem halk hem de soylular arasında popüler olan bu oyunu Abbasi halifeleri de oldukça severdi. Bu oyunun ünlü ustaları arasında Es Sûlî, Râzî, Adenî ve İbnü'n Nedîm bulunmaktaydı. Rus satranç ustası Yuri Averbak'ın kazandığı bir şampiyona karşılaşmasında izleyenleri şaşırtan bir hamlesi, çoğu kişi tarafından yeni ve dâhiyane bir fikir sanılmakla beraber, aslında bundan yaklaşık bin yıl kadar önce Es Sûlî tarafından geliştirilmişti. Satrancın tarihi, kuralları, oynama stratejileri ve ilgili problemleri üzerine, İslam dünyasında çok sayıda eser kaleme alınmıştı. 1370'li yıllarda Hanbelî tarafından yazılan Satranç Oyunundan Hamle Örnekleri adlı eser, 'Kör Başrahibe ve Rahibeleri' adlı bir satranç hamlesinden ilk kez bahsediyordu. Hızına yetişilemeyen büyük müzisyen ve stilist Ziryab, satrancı 9'uncu yüzyılın başlarında Endülüs'e getirdi. İngilizcedeki Checkmate ifadesi, Farsça 'Şah yenildi' anlamına gelen Şah mat sözünden türemiştir. Endülüs'ten Hristiyan İspanyollara ve Müstariblere geçen oyun, Pireneler üzerinden Kuzey İspanya'ya ulaştı ve sınırları aşarak Güney Fransa'ya uzandı. Avrupa'da satranca ilişkin ilk kayıtların tarihi, Barselona Kontesi Ermessind'in kristal satranç taşlarını Nimes'teki St. Giles Manastırı'na bağışladığı 1058 tarihli vasiyetnameye kadar gider. Bundan birkaç yıl sonra, Ostia Kardinali Damiani, Papa VII. Gregory'ye bir mektup yazıp, din adamları arasında hızla yayılan bu 'kâfir icadı' diye tanımladığı oyunun yasaklanmasını istemekteydi. Satranç, Orta Asya'dan erken dönem Rusya'sının güney steplerine uzanan ticaret yollarıyla da Avrupa'ya taşınmıştır. Dönemin en meşhur şehirlerinden Semerkant ve Fergana'da 7 ve 8'inci yüzyıla ait İran yapımı satranç taşlarına rastlanmıştır. 1000 yılına gelindiğinde satranç, sık kullanılan Viking ticaret yolu sayesinde daha da uzaklara ulaşmış, İskandinavya yolunu tutmuştu. Satrancın 11'inci yüzyılda İzlanda'ya kadar ulaştığı anlaşılmaktadır; 1155 yılında yazılan bir İzlanda destanı, bize Danimarka Kralı Büyük Knut'un 1027 yılında satranç oynadığını anlatır. 'Bilge' lakaplı Kastil-Leon kralı X. Alfonzo, 13'üncü yüzyılda Satranç ve Diğer Oyunlar Üzerine adlı bir kitap kaleme almıştı. Son 800 yıl boyunca yaygın bir oyun ve eğence aracı olan satranç, 1769 yılına ait 'satranç oynayan robot' gibi bazı eğlenceli olaylara da şahitlik edecekti. Macar Wolfgang de Kempelen, bir satranç tutkunu olan İmparatoriçe Maria Theresa'ya ilginç bir armağan vermeyi aklına koydu. 'Demirden Müslüman' ismini verdiği, daha sonra adı 'Osmanlı Türkü' olarak değiştirilecek olan hediyesi, çok iyi satranç oynayıp dönemin kıdemli üstatlarını mağlup eden bir otomattı. Bu otomat, aslında makine mühendisliği ile kurnazlığın uyumlu bir karışımından ibaretti. Düzeneğin içerisinde, iki büklüm vaziyette olan bir satranç ustası saklanmıştı. İnsanlar kilometrelerce uzaktan onu değil bu harikulade sarıklı robotu görmeye geliyorlardı. Oysa 'Osmanlı Türkü Robotu' kisvesinin altında tam 85 yıl boyunca 15 farklı satranç üstadı bulunacaktı.

Satrancın İslam uygarlığına uzanan tarihine dair 12 ilginç bilgi

SATRANCIN TARİHİ NEREYE DAYANIYOR?