Sultan Abdülhamid’in arşivinden Osmanlı'daki öğretmen ve öğrenciler

Mekteb-i Numune-i Terakki talebeleri Medreseler, Selçuklu ve Osmanlı'nın en önemli eğitim-öğretim kurumlarıydı. Hem ilmiye sınıfına mensup kişilerin yetiştirilmesine hem de devlete kalifiye eleman hazırlıyordu. Bu medreseler asırlar boyunca memleketin din, hukuk ve irfan hayatı için pek çok değerli alim yetiştirdi. Osmanlı, bu okulları imparatorluğun her köşesine yayarak eğitim sistemini geliştirdi. Osmanlı'da eğitim terimleri Mekteb-i Harbiye şakirdanları Osmanlı döneminde medreselerde öğrenim gören öğrenciler üç kısımdan meydana gelirdi: Softa, danişmend ve muid. Osmanlı eğitiminde sıbyan mektebini bitiren bir talebe on iki-on beş yaşlarında iken medreseye girerek softa olur ve medrese öğrenimi başlardı. Softalar Arapça sarf, nahiv, mantık ve âdâbü'l-bahs gibi muhtasarat derslerini okuduktan sonra müderristen aldıkları başarı belgesiyle bir üst medreseye devam ederlerdi. Mekteb-i Sanayi Danişmend, büyük medreselerde icazet alma seviyesine gelen talebelere denilirdi. Danişmendler, medresede oda sahibi idiler ve malî durumu iyi olanların, hizmetlerini görmek üzere yanlarına çömez alma yetkileri de vardı. Ayrıca medrese talebeleri dışında, kadılık, müderrislik mesleğinde bulunan ilim erbabı da dânişmend sıfatıyla anıldı. Sultan II. Abdülhamid döneminde eğitim veren 5 yüksekokul Mekteb-i Sultani muallimleri Medreselerde genellikle her hocanın bir veya iki muîdi olurdu. Muîdlerin aldığı maaş görevlerinin önemi ve zamana göre değişirdi. Fıkıh medresesi muîdlerinin aylığı 3 dinardı. Bunun yanında günlük yiyecek ihtiyaçları karşılanırdı. Mekteb-i Sultani şakirdanı Medreselerdeki eğitim genellikle yatılı olur, öğrenciler de bir miktar harçlık alırdı. Mezun olduklarında ise bekleme döneminden sonra müderris veya bir başka görevle tayin edilirlerdi. Abdülhamid'in İstanbul'a miras bıraktığı üniversiteler Mekteb-i Sultani altıncı sınıf şakirdanı Osmanlı'daki sıbyan mektepleri günümüzdeki ilköğretime denk gelir. Padişahların ya da devlet büyükleri tarafından yaptırılan külliyelerde muhakkak bir tane sıbyan mektebi bulunurdu. Beşiktaş Hamidiye Mektebi Çocuklar okula genellikle 4-5 yaşında başlatılırdı.'Amin Alayı' denilen özel bir törenle mektepteki diğer talebelere katılırdı. Mektebin hocası, Amin alayına katılacak öğrencilere önceden haber verir, törende en güzel giyeceklerini giymelerini söylerdi. Sultan Abdülhamid'in 'Hamidiye' adını taşıyan hizmetleri Topçu musikası Muallimler, çocuklara Kur'an-ı Kerim okumayı, dini bilgileri ve yazmayı öğretirdi. Medrese okuyan bu kimseler 1-6 akçe arasında değişen günlük ücretlerini nakit olarak alırlardı. Medresede dersler müderrisler tarafından verilirdi. Genellikle ders işleniş usulü müderrisin dersi anlatması esasına dayanıyordu. Dilsiz Mektebi şakirdanı Dilsiz mektebi Mösyö Garati Efendi, Müdür ve usul-ı mahsus muallimi Lui Efendi, Lisan-ı Osmani ve hüsn-i hat muallimi Besim Efendi, resim muallimi Limonciyan Efendi, hüsn-i hat Fransavi muallimi Mazhar Efendi, Sabri Efendi Sağır, Dilsiz ve Âmâ Mektebi, Hamidiye Ticaret Mektebi bünyesinde özel bir bölüm olarak açıldı. Hamidiye Ticaret Mektebi bütçesinden masrafları karşılanan okulda, öncelikle sağır ve dilsizlere eğitim verilmeye başlamıştı. 1891 yılından sonra ise âmâ olan öğrenciler de eğitim almaya başladı. Sağır, Dilsiz ve Âmâ Mektebi'ndeki uygulamalar Mekteb-i Harbiye-i Şahane talebesi Osmanlı'da gelişen savaş teknolojisine uygun olarak asker yetiştirme amacıyla II. Mahmud tarafından bir yüksekokul kuruldu. Mektebin ilk adı 'Mekteb-i Ulûm-i Harbiye'ydi. Kısaca 'Mekteb-i Harbiye' olarak da bilinirdi. Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye'ye subay yetiştiren bu mektep, 1835 yılında Sultan II. Mahmud'un ziyaretiyle açıldı. Topçu ve Baytar Mektebi Osmanlı'nın zirai alanındaki yenilikçi atılımı olan Ziraat ve Baytar Mektebi, Sultan Abdülhamid'in açtığı okullardan biriydi. Baytar Mektebi'nin ilk öğrencileri Mülkiye baytarı talebeleriydi. 25 öğrencisiyle öğretim hayatına başlayan okuldaki dersler Ahırkapı'da bulunan Tıbbiye-i Mülkiye Mektebi'nde devam etti. İstanbul'u ihya eden Sultan Abdülhamid'in hizmetleri Topçu ve Baytar mekatib ümera ve zabitanı Mektebin açılışı, 13 Ekim 1892 tarihinde Ziraat Bankası Müdür-i Umumisi Celal Bey tarafından yapıldı. Açılış merasiminde bir yıl önce sınıflarını birincilikle geçen Mehmed Akif ve Agadon Efendi'ye hediye verildi. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şahane Sultan II. Mahmud, 14 Mart 1827 yılında Avrupaî usulde ilk tıp fakültesini kurdu. Kuruluşu, her sene ülkemizde tıp bayramı olarak kutlanır. 1847-1848 öğretim yılında hazırlık süresi dört, tıp ve cerrahî sınıfları altı yıldı. Sultan II. Abdülhamid döneminde ise Mekteb-i Tıbbiye, dünyanın en ileri tıp fakültelerinden biri haline geldi. Her milletten talebenin tahsil gördüğü mektepte, hocaların çoğu Avrupa'dan gelmiş veya burada yetişmiş, sahasında otorite şahıslardı. Mekteb-i Tıbbiye'de her talebeye bir mikroskop düşüyordu. Mektebin üç yılı lise ve dört yılı da fakülte seviyesindeydi. Talebelerin her ihtiyacı mektep tarafından karşılanır; sivil talebeler askerlikten muaf tutulurdu. Fransızca, Arapça, Farsça ve dinî ilimler de, okutulan dersler arasındaydı. Tarihin en iyi tıp fakültelerinden biri; Mekteb-i Tıbbiye Mekteb-i Bahriye talebesi Osmanlı'nın en modern ilim kuruluşu olan Mekteb-i Bahriye, oldukça ciddi ve başarılı bir eğitim kurumuydu. Trampet sesiyle kaldırılan öğrencilerin, sabah namazını camide cemaatle kıldıktan sonra ders çalışmaya başlardı. Okula herhangi bir bedenî özrü bulunmamakla beraber 10 yaşından küçük olmayan çocuklar kayıt yaptırabilirdi. Avrupa'dan getirilen hocalar, mimarlar, mühendisler eğitim veriyor, kabiliyetli talebeler de Londra'ya gönderiliyor, İngiliz gemilerinde seyir ve seyahat ettirilerek, deniz ilminde mahir zabit ve kaptanlar yetiştirilmesine itina ve gayret sarf ediliyordu. Osmanlı'nın en modern ilim kuruluşu Mekteb-i Bahriye Aşiret ve Hamidiye Mektebi talebesi Sultan II. Abdülhamid'in emriyle kurulan Aşiret Mektebi, Osmanlı Devleti içerisindeki Arap Aşiretlerine mensup çocukların eğitimi ve devlete bağlılığını güçlendirmek için tesis edilen, direkt saraya bağlı özel bir eğitim kurumuydu. Başlangıçta sadece Arap aşiretlerine bağlı çocuklara eğitim veren kurum daha sonra, farklı milletlere ait aşiret çocuklarına da eğitim verdi. Aşiret Mektebi'nde, aşiret reislerinin çocuklarına Türkçe öğretmek, hilafete, saltanata ve Osmanlı Devleti'ne sadakatlerini artırarak, bulundukları coğrafyaya döndüklerinde, devlet için hizmette bulunmaları amaçlanmıştı. Sultan II. Abdülhamid'in bu mektepler özel ilgilendiği, gazeteler vasıtasıyla talebelere selam gönderdiği bilinir. Aşiret Mektebi 4 Ekim 1892'de eğitime başlayan mektebe Halep, Suriye, Bağdat, Basra, Musul, Diyarbakır, Trablusgarp vilayetleriyle Bingazi, Kudüs ve Zor sancaklarında 4'er kişi, Yemen ve Hicaz vilayetlerinden 5'er kişi olmak üzere toplam 50 öğrenci kabul edilmişti. Okutulan dersler arasında Kur'an-ı Kerim, dini ilimler, Türkçe, Osmanlı coğrafyası, tarih, hat dersleri yer almaktaydı. Sonraki yıllarda müfredata Fransızca, hendese ve usûl-i defter dersleri eklenmişti. Aşiret Mektebi neden kuruldu? Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Osmanlı'da devlet kadrolarına kalifiye memur yetiştirmek amacıyla 1858'de Mekteb-i Mülkiye kuruldu. Okula gelenlerin bir kısmının genç ve yetenekli memurlardan, bir kısmını ise yirmi beş-otuz yaş arasındaki sınavla kabul edilen öğrencilerde oluşuyordu. Mekteb-i Mülkiye-i Şahane münteha sınıf talebeleri Mülkiye Mektebi'nin eğitim süresi iki yıldı. Devam zorunluluğu bulunan okulda güzel yazı (hat), kompozisyon (inşâ), aritmetik (hesap), geometri (hendese), tarih, ekonomi politik, istatistik, coğrafya, yeni Osmanlı kanunları (kavânîn-i cedîde-i saltanat-ı seniyye), Osmanlı Devleti'nin yabancı devletlerle yaptığı anlaşmalar (muâhedât-ı Devlet-i Aliyye) ve devletler hukuku (hukūk-ı milel) dersleri okutuldu. Osmanlı sıbyan mekteplerinde eğitim sistemi Mekteb-i Mülkiye-i Şahane muallimleri Mülkiye Mektebi, asıl gelişimini Sultan Abdülhamid döneminde yaşadı. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi'nin üzerinde yer alacak bir yüksekokul olarak yeniden düzenlendi ve Mekteb-i Mülkiye-i Şahane adını aldı. Darülfeyz-i Hamidi, Mekteb-i Mülki ve Askerisi Mülkiye Mektebi'nin eğitim süresinin sonraki yıllarda beş yıla çıkarıldı. Öğrenciler on sekiz-otuz beş yaş grubu arasından seçilmeye başlandı. Sınavsız kabul eden okula toplamda elli öğrenci alınırdı. Kayıt sırasında öğrencilerden sağlık raporu ile sabıka kaydı istenirdi. Buradaki öğrenciler tek tip elbise giyerdi.