Sultan Abdülhamid'in fotoğraf arşivinden Osmanlı şehzadeleri

Şehzadegan Hocası Maarif Nazırlarından Kemal Paşa (sağda), Şehzade Mehmed Seyfeddin Efendi (önde), Şehzade Mahmud Şevket Efendi (solda), Şehzade Selim Efendi (sağda) Türklerin millet olarak tarih sahnesine çıkıp, devlet yapılarını oluşturmaları Mete Han yönetimindeki Büyük Hun İmparatorluğu zamanında gerçekleşti. Bu yüzden daha sonraki dönemlerdeki birçok uygulama Oğuz töresi olarak adlandırıldı. Günümüzde bazı araştırmalarda, Oğuz töresine göre devletin hanedanın ortak malı olduğu söylenir. Ancak bu yanlıştır. Ortak olan devlet değil yönetimdi. Türk devlet yönetimine göre devlet hanedan üyeleri tarafından ortak olarak idare edilirdi. Şehzade Mehmed Selim Efendi Devlet başkanı seçiminde, kesin kurallara bağlanmış bir sistem yoktu. Hanedanın her üyesinin devlet başkanı olma hakkı vardı. Genelde devletin merkezine ilk olarak ulaşıp, ordu ve hazineyi kontrol altına alan şehzade devlet başkanı olurdu. Veraset sisteminin olmaması tarih boyunca devamlı olarak kaosa sebep oldu. Sultan Abdülhamid'in evlatlarına nasıl kıyıldı? Şehzade Mehmed Şevket Efendi Şehzadelik tabiri Osmanlı Devleti'nde padişahların erkek çocukları için kullanılan bir unvandır. Anadolu Beyliklerinde de görülen Çelebi unvanının devamıdır. Farsça şâh ile (hükümdar) zâde (oğul) kelimelerinden meydana gelen şehzâde hükümdar (padişah, halife, sultan vb.) oğlunu ya da bunların ailesinden gelen erkek çocukları ifade eder. Şehzadelerin doğumu, öğrenime başlaması, evlenmesi, bürokraside görev alması, veliaht olması belli mertebelere göreydi. Şehzade Mehmed Seyfeddin Efendi Osmanlı devlet düzeni içerisinde ilk dönemlerden itibaren şehzadelere oldukça önem verilirdi. Osmanlı padişahlarının oğulları bütün askeri, siyasi, idari işleri öğrenirlerdi. 17 yaşına geldiklerinde sancaklara gönderilir, lala dediğimiz tecrübeli bir devlet adamının gözetiminde işleri öğrenirlerdi. Şehzade Seyfeddin Efendi Şehzadeler kendi sancaklarında zeamet ve tımar tevcih edebilir, berat ve hüküm verebilir, askerleriyle birlikte savaşlara katılabilirlerdi. Şehzade sancakları içerisinde en meşhur olan il ise Manisa idi. Şehzade Osmanlı şehzadeleri, eğitimlerinin teorik kısmını sarayda almaya başlardı. Dönemin önde gelen âlimleri şehzadelere hoca olarak tutulurdu. Hocalar, bir ihtiyar ve siyah elbiseler giymiş bir kadınla beraber Harem kadınlarına görünmeden saraya gelirdi. Şehzadeler eğitimleri sırasında özellikle Arapça ve Farsçayı da öğrenirlerdi. Şehzade Abdülmecid Efendi Şehzadeler, sarayın üçüncü avlusunda içoğlanlarla birlikte ata binme ve savaş talimleri yapardı. Osmanlı şehzadeleri, eğitimlerinin pratik kısmını da yöneticilik yaptıkları sancaklarında öğrenirlerdi. Şehzade Mahmud Şevket Efendi Küçük yaştaki şehzadelerin eğitimi için tayin edilen hocalar; onların manevi eğitimlerinden sorumluydular. Şehzadelerle birlikte sancağa çıkar ve onlara fıkıh, hadis, kelam, tefsir ilimlerinin yanında tarih, astronomi, coğrafya, kimya, matematik gibi dersleri de okuturlardı. Şehzade Mahmud Şevket Efendi, Şehzade Mehmed Selim Efendi Şehzadeler iyi bir eğitimden sonra devlet işlerinde görev almaya başladıklarında başarılı olurlar hatta hükümdar olduktan sonra bile lalalarının fikirlerine müracaat ederek devlet için en doğru kararları verirlerdi. Şehzade Abdülkadir Efendi Osmanlı şehzadelerinin okudukları mektebe Şehzadegan Mektebi denirdi. Bu mektep, Topkapı Sarayı'nın Harem dairesinde Dârüssaâde ağasının bulunduğu binanın üst katındadır. Tahsil derecesi, halka açık olan ve halk çocuklarının devam ettikleri 'Sıbyan Mektebi' seviyesindedir. Sıbyan mekteplerinde olduğu gibi burada da okuma-yazma, Kur'an-ı Kerim, dört işlem gibi basit bilgiler verilirdi. Sultan Abdülhamid'in en bedbaht şehzadesi: Abdülkadir Efendi Şehzade Abdülkadir Efendi Osmanlı İmparatorluğu'nda şehzadeler babalarının padişahlığı döneminde yanlarına lala adı verilen tecrübeli bir devlet adamıyla birlikte sancaklara vali olarak gönderilirdi. Sancak valiliği sayesinde şehzadeler devlet idaresini öğrenirlerdi. Şehzade İbrahim Tevfik Efendi Manisa, Kütahya ve Amasya gibi şehirler 'şehzade sancağı' olarak tanınırdı. Ancak şehzadelerin yöneticilik yaptığı sancaklar bunlarla sınırlı değildi. Manisa'ya gönderilmesinin sebebi; şehzadelerin İstanbul'a daha yakın olan Manisa'da kontrollerinin daha rahat yapılabilmesiydi. Abdülhamid'in sefalete mahkûm olan şehzâdesi Şehzade Ahmed ve Şehzade Burhaneddin Efendiler Osmanlı tarihi boyunca şehzadeler şu şehirlerde görev yapmışlardı: 'Bursa, İnönü, Sultanhisar, Kütahya, Amasya, Manisa, Trabzon, Şebinkarahisar, Bolu, Kefe, Konya, Akşehir, İzmit, Balıkesir, Akyazı, Mudurnu, Hamidili, Kastamonu, Muğla, Antalya, Çorum, Niğde, Osmancık, Sinop ve Çankırı' Şehzade Burhaneddin Efendi Tanzimat'tan sonra şehzâdeler Mekteb-i Harbiye'de diğer talebelerle beraber okurken, sonradan Sultan Hamid zamanında, Mekteb-i Harbiye'nin Ihlamur'da şehzâdelere mahsus yatılı bir kısmı açıldı. Abdülkâdir, Nuri, Burhaneddin, Tevfik, Ziyâeddin, Hilmi, Abdürrahim, Abdülhalim, Osman Fuad, Ömer Faruk, Abdülaziz, Vâsıb, Şerefeddin, Tevhid, Âbid ve Abdülkerim Efendiler daha ağır dersler ihtiva eden bu mektepte tahsil gördü. Burada İran, Afgan, Mısır hanedanlarından da prensler okuyordu. Osman Fuad, Abdürrahim, Nureddin, Abdülhalim, Ömer Faruk, Şerefeddin Efendiler, ayrıca Almanya'ya askerî tahsile gönderildiler. Şehzade Ömer Faruk Efendi'nin hazin öyküsü Şehzade Mehmed Selim Efendi Kanuni döneminde Şehzade Bayezid'in isyan etmesinden sonra sancaklara veliaht olan padişahın en büyük oğlu gönderildi. II. Selim'in oğlu III. Murad ve III. Murad'ın oğlu III. Mehmed Manisa'da sancakbeyi olarak görev yaptılar. Ağabeyleri sancak valiliği yaparken diğer şehzadeler Topkapı Sarayı'nda denetim altında yaşarlardı. Şehzade Mahmud Şevket Efendi ile Şehzade Mehmed Selim Efendi ile Vezir Kemal Paşa'nın resmi 1595'te tahta geçen III. Mehmed devrinde en büyük şehzade de sancağa gönderilmedi. Bütün şehzadeler Topkapı Sarayı'nda yaşamaya başladılar. I. Ahmet'ten sonra da Osmanlı hanedanının bütün üyeleri Topkapı Sarayı'nda denetim altında yaşadılar. Yurt dışına eğitime gönderilen askerler Zekiye Sultan, Şehzade Mehmed Selim Efendi III. Mehmed devrinde şehzadelerin sancağa gönderilme adetleri sona ermişti ama veliaht şehzadeye sancak tevcih edilmeye de devam ediliyordu. Hanedanın en büyük şehzadesi kağıt üzerinde bir sancak yöneticiliğine tayin edilirdi. Ancak sancağa şehzadenin yerine vekili olarak bir devlet adamı mütesellim adıyla gönderilirdi. Şehzade Abdülkadir Efendi Sultan İbrahim'in oğlu Şehzade Mehmed'e 4 yaşındayken Manisa Sancağı tevcih edilmişti. IV. Mehmed'den itibaren şehzadelere kâğıt üzerinde sancak tevcihi uygulamadı da sona erdi. Anadolu'nun devlet ve ilim adamı yetiştiren şehzade şehirleri Şehzade Mehmed Selim Efendi, Zekiye Sultan, Naime Sultan, Şehzade Abdülkadir Efendi Osmanlılardan önce şehzadelerin yanına atabey adı verilen görevliler verilirdi. Aynı sistem Osmanlılarda getirilerek kullanılmaya devam edildi. Osmanlılarda şehzadelerin yanındaki görevlilere 'lala' denirdi. Osmanlı şehzadeleri bir sancağa gittiklerin yanlarında bulunan lala bölgenin idaresinden ve şehzadenin eğitiminde sorumlu olurdu. Merkezden yazılan yazılarda şehzade değil lala muhatap alınırdı. Şehzade Mehmed Selim Efendi Şehzadelerin davranışlarından lalalar sorumlu tutulurdu. Lala aynı zamanda şehzadenin padişahın otoritesine karşı herhangi bir faaliyete girmesini de engellerdi. Şehzadelerin sancağa çıkma uygulaması sona erdikten sonra lala tayini yine devam etmiş ama bu defa lalalar saray görevlilerinden seçilmişti. Sürgündeki Osmanlı hanedanın son tanığı: Bilun Hanım Sultan