Sultan Abdülhamid'in ülkeyi ihya eden fabrikaları

Modern anlamdaki belediyecilik anlayışının öncüsü sayılan Sultan II. Abdülhamid, tahta çıktığında sevdalısı olduğu şehir İstanbul'a dair farklı kişilere raporlar hazırlattı. Bu raporlardan birisi de Safvet Paşa'nın hazırlamış olduğu rapordur. Bu raporda; sur içinde sokaklar karanlık ve fenerle aydınlatılmaktadır. Galata ve Pera'da ise sokaklar gazla aydınlatılmaktadır. İfadeleri yer alıyordu. Osmanlı'da, havagazı ile aydınlatılma ilk olarak Dolmabahçe Gazhanesi vasıtasıyla Beyoğlu ve çevresi için yapılmıştı. Sultan II. Abdülhamid is Suriçi'ni aydınlatmak için 1880 yılında Yedikule Gazhanesini, Kadıköy- Üsküdar ve civarı için 1891'de Kadıköy Hasanpaşa Gazhanesini kurdurdu. Anadolu Yakasında 1865 yılında kurulan Kuzguncuk Gazhanesinin yetersiz kalmasıyla birlikte yeni bir gazhane tesis etme ihtiyacı hâsıl olmuştu. Kadıköy'ün Hasanpaşa semtinde 1891 yılında inşası tamamlanan gazhane aynı zamanda sosyal amaçlı yapılan ilk gazhane olmuştu. Bu gazhaneden elde edilen gaz ile Anadolu Yakası'nın aydınlatma çalışmaları gerçekleştirmişti. Üsküdar- Kadıköy Gaz Şirketi adıyla faaliyete giren gazhane, I. Dünya Savaşı'na kadar devamlı çalışmış ise de savaşın devamı ve bitiminde kısa süreli faaliyetlerini tatil etmekle beraber, gaz üretiminde esas madde olan taş kömürü yerine zaman zaman zeytin çekirdeğinden de gaz üretmiş ve tesisin üretime ara vermesi önlenmeye çalışılmıştı. Hasanpaşa Gazhanesi 1900 ile 1914 yılları arasında Üsküdar'ın cadde, konak, yalı ve camilerimi aydınlatma işlemlerini gerçekleştirdi. 1924 senesinde hükumetle yapılan ek mukavele ile anlaşma 50 sene daha uzatılmıştı. 1926 yılında Yedikule Gazhanesini işleten firma, Üsküdar-Kadıköy Gaz Şirketini satın alarak İstanbul Havagazı ve Elektrik Teşebbüsatı Sanaiye Türk Anonim Şirketi adıyla faaliyetine devam etti. 1938-1944 yılları arasında Kadıköy Gazhanesi müstakil olarak varlığını devam ettirdi. 1945 yıllarında da İETT'ye devredilen gazhane, 1993 yılında kapatılıncaya kadar geçen dönemde İETT çatısı altında hizmet verdi. Beşiktaş'ta yıldız Sarayı bahçesinde yer alan fabrika, Sultan II. Abdülhamid tarafından 1891 yılında, Türk çini sanatını canlandırmak, yeni bir yön ve hız vermek amacıyla kurduruldu. Sultan II. Abdülhamid, 1867 yılında Abdülaziz'in resmi gezisine katılarak başta Paris, Londra olmak üzere Avrupa'nın büyük şehirlerini görmüş, Dünya Sergisi'nde bulunmuş, müzeleri gezmiş, ürünlerle yakından ilgilenmişti. Sultan II. Abdülhamid'in sanata olan ilgisi, Batı ülkelerini görüp yeni teknolojileri ülkeye getirme isteği, Anadolu'da yüzyıllar boyunca geliştirilmiş olan çini ve seramik sanatının yeniden canlandırılması düşüncesi, bu fabrikanın inşa edilmesinde etkili oldu. Çini fabrikasının kuruluşunda gerekli olan ileri teknoloji, her türlü malzeme ve kalıp, Fransa'daki Sevres ve Limoges fabrikalarından getirilmiştir. Yıldız Sarayı içinde kurulan fabrikanın iki önemli rolü oldu. Birincisi, 19. yüzyılda Avrupa'daki porselen sanayinin ülkeye getirilmesi, ikincisi ise Osmanlı çiniciliğinin yeniden canlandırılmasıydı. 1891 yılında üretime başlayan fabrika, 1894 depreminde zarar görmüş, aynı yıl İtalya Mimar Raimondo D'Aronco'ya adeta yeniden yaptırıldı. Aslında saray atölyesi olan Çini Fabrika-i Hümayununda 1894 yılından itibaren vazo, duvar tabağı gibi dekoratif amaçlı eserler yanı sıra, yazı ve sofra takımları, kartvizit tabakları, kapaklı kâseler, sahanlar, aşure testileri, karpuz şekerlikler, çay ve fincan takımları gibi günlük kullanım eşyaları da üretilmişti. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu'nda üretilen eserlerin tümünde, fabrikanın orijinal amblemi olan ay-yıldız damgası yer alırdı. Damganın hemen altında, eserin hangi yılda üretildiği yazılıdır. Bazılarında ise köşede ya da eserin altında sanatçının adı bulunurdu. Eserlerin bazılarında ise Osmanlı arması, sultanın adının baş harfleri ve tuğrası bulunur. Hereke Fabrikası gibi bir Osmanlı Devleti fabrikası olan Yıldız Çini Fabrika-i Hümayununda üretilen porselenler, öncelikli olarak son dönem saray, köşk ve kasırların dekorasyonunda kullanılmış ve armağan olarak yabancı hanedanlara sunulmuştu. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunundaki üretim, 1909 yılında, Sultan II. Abdülhamid'in hal edilmesiyle durduruldu. Bu dönemde Müze-i Hümayun Müdürlüğüne bağlanan fabrikanın yeniden üretime geçmesi için Müze-i Hümayun müdürü olan Osman Hamdi Bey girişimlerde bulundu. 1910 yılında Osman Hamdi Bey'in ölümüyle, Halil Edhem Bey, Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu yeniden çalıştırma hazırlıklarına başlar ve 1911 yılında fabrika yeniden üretime geçilir. I. Dünya Savaşı'nda ülkenin gereksinim duyduğu telefon ve telgraf izolatörleri için porselen fincanların üretimi yapıldı. 1920 yılında tekrar kapatılan fabrika, Cumhuriyet devrine gelindiğinde, 1936'da Milli Emlak tarafından tasfiye edilip, 1957 yılında yeniden çalıştırılması için yapılan görüşmeler sonucunda Sümerbank'a devredilmiş ve 1994 yılında Milli Saraylar Daire Başkanlığı'na bağlandı. Günümüzde müze-fabrika olarak benzerleri arasında özel bir konumu olan Yıldız Porselen Fabrikası, bir yandan günümüz insanının beğenisine yönelik porselen eşya üretimini sürdürmekte, öte yandan da duruluş yıllarında yaptığı ürünlerin replikalarını üreterek, bir dönem estetiğini daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlayacak projeler geliştirmekte. Bu ürünler Milli Saraylar bünyesindeki satış mağazalarında ilgililere sunulmakta. Beykoz'da Hünkâr İskelesi yanında, temeli 19 Haziran 1890'da dualarla atılan ve resmi açılışı 24 Ocak 1893 yılında yapılan fabrikadır. Sultan II. Abdülhamid, 1887 yılında Başmabeyn Osman Bey'e 50 yıl süreyle Osmanlı'da kâğıt imali imtiyazını vermişti. Bunun üzerine Osman Bey tarafından 300.000 Osmanlı altını sermayeli bir şirket kuruldu. Şirkete bir İngiliz sermayedar grubu ortaktı, Türkçe adı Hamidiye Kâğıt Fabrikası İngilizce adı ise Ottoman Paper Manifacturing Company Limited idi. Fabrikanın kurucusu Osman Bey ölünce yerini oğulları Ali Cevad beyler aldı. Fabrika alanı olarak Ali Cevad Bey'in Hünkâr İskelesi yanındaki 42 dönümlük arazisi seçildi. İngiltere'den dört kâğıt makinesi getirildi. Bunlardan biri sigara kâğıdı imal ediyordu. Fabrika 24 Ocak 1893'ten itibaren üretime geçti. Beykoz Hamidiye Kâğıt Fabrikası'nın açılışı, dönemin gazetelerine ayrıntıları ile şu şekilde anlatılmıştır: 'Beykoz'da tesis ve inşa olunan gayretle cesim ve mükemmel kâğıt fabrikası, Avrupa kâğıt fabrikalarında bile bulunmayan alet ve edevatı ile ilk tecrübeleri yapıldıktan ve pek nefis numuneler imal edildikten sonra 24 Kanunnusani Pazartesi günü resmi küşadı oldu. Merasime padişahı temsilen Erkan-ı Harbiye Feriki Şakir Paşa geldi. Fabrikanın müessisleri olan merhum mabeyinci Osman Bey'in oğulları Cevad ve Ömer beyefendiler ile fabrikanın müdürler heyeti reisi Mösyö Masson ve müdürlerden M. Thomson, M. Pears ve M. Tucker ve Beykoz Kaymakamı Faik Bey ve şair davetliler hazır bulunduğu halde Beykoz imamı efendin duasından sonra kurbanlar kesilip fabrika açıldı. Şakir Paşa fabrikanın her tarafını gezerek, her nevi alet ve edevatı teker teker görerek Sultan Abdülhamid'e verilmek üzere yapılan kâğıtlardan birer miktar aldı. Sonra kurucu ve idarecilerine hitap ile bu fabrikaya en son sistem ve Avrupa'nın en birinci fabrikalarından biri olduğunu görmekle iftihar ettiğini beyan etti. Davetliler kahve, şerbet ve şekerlemeler ikramı ile ağırlandıktan ve biraz istirahatten sonra fabrikadan ayrılan Şakir Pala doğruca Yıldız Sarayı'na giderek aldığı numune kâğıtları Sultan Abdülhamid'e arz etti; padişah yapılan kâğıtları çok beğendi.' Yaptığı kâğıtlar Osmanlı piyasasında çok beğenilen fabrika, kısa süre sonra borcu yüzünden yapıcısı olan Masson Scoot firmasına mahkeme kararı ile devredilmiştir. Fabrikanın çalışmaları 1912'ye kadar durmuş, firma I. Dünya Savaşı sırasında fabrikayı tekrar Hamidiye Şirketi'ne satmıştır. Hamidiye Kağıt Fabrikası, üretimini aralıklarla 1915 yılına kadar sürdürmüştür. 1915 yılında savaş malzemesi yapmak bahanesiyle Almanlar tarafından tahrip edilen fabrika, o tarihten sonra yağ deposu olarak kullanılmaya başlandı. Ülkemizde Hamidiye Kâğıt Fabrikası'ndan sonraki ilk kâğıt imalatı, İzmir Kâğıt Fabrikası ile mümkün olmuştur. Fabrika, Küçükçekmece ilçesi, Fatih Mahallesi, Florya Asfaltı Caddesi'nde yer alır. Sultan II. Abdülhamid döneminde sanayileşme atılımlarının bir tezahürü olarak Osmanlı Kibritleri Anonim Şirketi ismiyle kuruldu. 19. yüzyılda Küçükçekmece civarında iki önemli sanayi tesisi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Türk harp sanayisi bakımından büyük önem taşıyan Azadlı Baruthanesi diğeri ise İstanbul'da ilk kibrit üretimini gerçekleştiren fabrika olan Küçükçekmece Osmanlı Kibritleri Fabrikası'dır. Osmanlı Devleti'nde 19.yüzyıldan itibaren sanayileşme çalışmaları yoğunlaşmıştır. Yapılan ticari antlaşmalar ve gümrük konusunda kolaylıklar ile yeni fabrikaların inşası teşvik edilmiştir. Yerli yatırımcıların yeterli birikimi olmaması sebebiyle ticari anlaşmalarla da desteklenen yabancı sermayeli şirketler piyasada aktif olarak yer almaya başlamıştır. Bu girişimlerden birisi de Kibrit Fabrikası kurmak için Fransızların İstanbul'da bir kibrit fabrikası inşa etme talebidir. Sultan II. Abdülhamid'in irade-i seniyyesi sonucu kibrit fabrikası kurmak için gerekli izinler verilir. Böylelikle yapılan incelemeler sonucunda Küçükçekmece sırtlarında yerleşim yerinden uzak bir mahalle Fransız girişimciler tarafından Osmanlı Kibrit Anonim Şirketi kurulur. 1898 yılının Mart ayında inşası tamamlanan fabrika, dört büyük daireden oluşmaktaydı. Osmanlı Kibritleri Fabrikası, o dönem büyük fabrikalardan biri olup Avrupa'ya kibrit ihraç etmekteydi. İçinde 50 kibrit çöpü olan kibrit kutuları, 7.200 kutudan oluşan sandıklara konularak satışa sunulmaktaydı. Günde on beş sandık kibrit üreten fabrikada, büyük çoğunluğu kadınlardan oluşan 200 işçi ve 50 personel çalışmaktaydı. Osmanlı Kibritleri, iç pazarın neredeyse yarısını karşılamaktaydı. Üzerine Osmanlı Kibritleri yazılı Türkçe ve Fransızca yazılı etiketler yapıştırdıktan sonra kutular, içlerine kibrit çöpleri yerleştirildikten sonra onarlı paketler halinde sandıklara konulurdu. Osmanlı Kibritleri Fabrikası, 1900'lü yılların başlarına dek üretime devam etmiş ancak verimli olamadığı için bir süre sonra kapatıldı. Fabrika binası günümüze kadar varlığını koruyabilmiş ve günümüzde atıl vaziyettedir. Sultan II. Abdülhamid, 31 Ağustos 1876 tarihinde tahta geçtikten sonra Osmanlı Devleti'ni sanayi bakımından geliştirmek için birçok çalışma yapmıştır. II. Abdülhamid zamanında, sanayi anlamında yapılan faaliyetlerinden birisi de Yedikule İplik Fabrikası'dır. Yedikule İplik Fabrikası için ilk imtiyaz, 1886 yılında aslen İzmirli olan İngiliz ve Fransız iki aile tarafından alınmıştır. İmtiyazı aldıktan sonra iki sene kadar fabrikanın hazırlık işleriyle uğraşıldı ve Yedikule İplik Fabrikası 1888 yılında resmen açıldı. Yedikule İplik Fabrikası, kendisine tanınan türlü kolaylıklardan yararlanarak iplik pazarına iyi bir giriş yaptı. Bu tesis için makine ve hammadde ithali gümrük vergilerinden muaftı, aynı şekilde işçileri çok ucuza çalıştıran bir sanayi tesisi olması sebebiyle % 60 oranında Teşvik-i Sanayi'nin öngördüğü muafiyetlerden yararlanıp kısa zamanda işlerini büyütmüştür. Kuruluşundan iki yıl sonra ürettiği pamuk ipliği miktarı 1,1 milyon kilogramı bulan fabrikada, bir yılda 240 bin paket iplik üretilmekteydi. 1897 yılında gelindiğinde fabrikanın iplikleri ithal olarak gelen birçok İngiliz ipliğiyle rekabet edecek düzeye ulaşmıştı. Fabrika perakende iplik ihtiyacını karşıladığı gibi modern makinelerin ürettiği ipliklerle birçok kumaş fabrikasının iplik ihtiyacını da karşılamıştır. Mısır, Hindistan, Bulgaristan ve AS Yedikule İplik Fabrikası'nın müşterileri arasında oldu. Fabrikanın 1970 yılı sonlarına kadar gazetelerde ilan ve haberlerini görmek mümkün olsa da bu tarihten sonra hiçbir ilanda ismine rastlamamıştır.

Sultan Abdülhamid'in ülkeyi ihya eden fabrikaları

HASANPAŞA GAZHANESİ