Sultan II. Abdülhamid'in sanayi hizmetleri

Beykoz'da Hünkâr İskelesi yanında, temeli 19 Haziran 1890'da dualarla atılan ve resmi açılışı 24 Ocak 1893 yılında yapılan fabrikadır. Sultan II. Abdülhamid, 1887 yılında Başmabeyn Osman Bey'e 50 yıl süreyle Osmanlı'da kâğıt imali imtiyazını vermişti. Bunun üzerine Osman Bey tarafından 300 bin Osmanlı altını sermayeli bir şirket kuruldu. Şirkete bir İngiliz sermayedar grubu da ortaktı, Türkçe adı Hamidiye Kâğıt Fabrikası, İngilizce adı ise Ottoman Paper Manifacturing Company Limited idi. Fabrikanın kurucusu Osman Bey ölünce yerini oğulları Ali Cevad ve Ömer beyler aldı. Fabrika alanı olarak Ali Cevad Bey'in Hünkâr İskelesi yakınındaki 42 dönümlük arazisi seçildi. İngiltere'den dört kâğıt makinesi getirildi. Bunlardan biri sigara kâğıdı imal ediyordu. Fabrika 24 Ocak 1893'ten itibaren üretime geçti. Yaptığı kâğıtlar Osmanlı piyasasında çok beğenilen fabrika, kısa süre sonra borcu yüzünden yapıcısı olan Masson Scoot firmasına mahkeme kararı ile devredildi. Fabrikanın çalışmaları 1912'ye kadar durdu, firma I. Dünya Savaşı sırasında fabrikayı tekrar Hamidiye Şirketi'ne sattı. Hamidiye Kâğıt Fabrikası, üretimini aralıklarla 1915 yılına kadar sürdürdü. 1915 yılında savaş malzemesi yapmak bahanesiyle Almanlar tarafından tahrip edilen fabrika, o tarihten sonra yağ deposu olarak kullanılmaya başlandı. Küçükçekmece'de yer alan bu fabrika, Sultan II. Abdülhamid döneminde sanayileşme atılımlarının bir tezahürü olarak Osmanlı Kibritleri Anonim Şirketi ismiyle kuruldu. 19'uncu yüzyılda Küçükçekmece civarında iki önemli sanayi tesisi bulunuyordu. İlki Türk harp sanayisi bakımından büyük önem taşıyan Azadlı Baruthanesi, diğeri ise İstanbul'da ilk kibrit üretimini gerçekleştiren fabrika olan Küçükçekmece Osmanlı Kibritleri Fabrikası'ydı. Sultan II. Abdülhamid'in irade-i seniyyesi sonucu kibrit fabrikası kurmak için gerekli izinler verilmiş, böylelikle yapılan incelemeler sonucunda Küçükçekmece sırtlarında yerleşim yerinden uzak bir mahalde Fransız girişimler tarafından Osmanlı Kibritleri Anonim Şirketi kurulmuştu. 1898 yılının Mart ayında inşası tamamlanan fabrika, dört büyük daireden oluşmaktaydı. Osmanlı Kibritleri Fabrikası, o dönemin büyük fabrikalarından biri olup Avrupa'ya kibrit ihraç etmekteydi. İçinde 50 kibrit çöpü olan kibrit kutuları, 7.200 kutudan oluşan sandıklara konularak satışa sunulmaktaydı. Günde 15 sandık kibrit üreten fabrikada, büyük çoğunluğu kadınlardan oluşan 200 işçi ve 50 personel çalışmaktaydı. Osmanlı kibritleri, iç pazarın neredeyse yarısını karşılamaktaydı. Osmanlı Kibritleri Fabrikası, 1900'lü yılların başlarına dek üretime devam etmiş ancak verimli olamadığı için bir süre sonra kapatılmıştı. Fabrika binası günümüze kadar varlığını koruyabilmiş ve günümüzde atıl vaziyettedir. Sultan II. Abdülhamid zamanında sanayi anlamında yapılan faaliyetlerden birisi de Yedikule İplik Fabrikası'ydı. Yedikule İplik Fabrikası için ilk imtiyaz, 1886 yılında aslen İzmirli olan İngiliz ve Fransız iki aile tarafından alınmıştı. İmtiyazı aldıktan sonra iki sene kadar fabrikanın hazırlık işleriyle uğraşıldı ve Yedikule İplik Fabrikası 1888 yılında resmen açıldı. Yedikule İplik Fabrikası, kendisine tanınan türlü kolaylıklardan yararlanarak iplik pazarına iyi bir giriş yaptı. Bu tesis için makine ve hammadde ithali gümrük vergilerinden muaftı, aynı şekilde işçileri çok ucuza çalıştıran bir sanayi tesisi olması sebebiyle yüzde 60 oranında Teşvik-i Sanayi'nin öngördüğü muafiyetlerden yararlanıp, kısa zamanda işlerini büyütmüştür. Kuruluşundan iki yıl sonra ürettiği pamuk ipliği miktarı 1,1 milyon kilogramı bulan fabrikada, bir yılda 240 bin paket iplik üretilmekteydi. 1897 yılına gelindiğinde fabrikanın iplikleri ithal olarak gelen birçok İngiliz ipliğiyle rekabet edecek düzeye ulaşmıştı. Fabrika perakende iplik ihtiyacını karşıladığı gibi modern makinelerle ürettiği ipliklerle birçok kumaş fabrikasının iplik ihtiyacını da karşılamıştı. Mısır, Hindistan, Bulgaristan ve ABD Yedikule İplik Fabrikası'nın müşterileri arasında olmuştu. Beşiktaş'ta Yıldız Sarayı bahçesinde yer alan fabrika, Sultan II. Abdülhamid tarafından 1891 yılında, Türk çini sanatını canlandırmak, yeni bir yön ve hız vermek amacıyla kuruldu. Sultan II. Abdülhamid, 1867 yılında Abdülaziz'in resmi gezisine katılarak başta Paris, Londra olmak üzere Avrupa'nın büyük şehirlerini görmüş, Dünya Sergisi'nde bulunmuş, müzeleri gezmiş, ürünlerle yakından ilgilenmişti. Sultan II. Abdülhamid'in sanata olan ilgisi, Batı ülkelerini görüp yeni teknolojileri ülkeye getirme isteği, Anadolu'da yüzyıllar boyunca geliştirilmiş olan çini ve seramik sanatının yeniden canlandırılması düşüncesi, bu fabrikanın inşa edilmesinde etkili olmuştur. Çini fabrikasının kuruluşunda gerekli olan ileri teknoloji, her türlü malzeme ve kalıp, Fransa'daki Sevres ve Limoges fabrikalarından getirilmiştir. Yıldız Sarayı içinde kurulan fabrikanın iki önemli rolü olmuştur. Birincisi, 19'uncu yüzyılda Avrupa'daki porselen sanayiinin ülkeye getirilmesi, ikincisi ise Osmanlı çiniciliğine yeniden canlandırmasıydı. Modern anlamdaki belediyecilik anlayışının öncüsü sayılan Sultan II. Abdülhamid, tahta çıktığında sevdalısı olduğu şehir İstanbul'a dair farklı kişilere raporlar hazırlattı. Bu raporlardan birisi de Safvet Paşa'nın hazırlamış olduğu rapordu. Bu raporda, 'Sur içinde sokaklar karanlık ve fenerle aydınlatılmakta; Galata ve Pera'da ise sokaklar gazla aydınlatılmaktadır' ifadeleri yer alıyordu. Osmanlı Devleti'nde, Havagazı ile aydınlatma ilk olarak Dolmabahçe Gazhanesi vasıtasıyla Beyoğlu ve çevresi için yapılmıştı. Sultan II. Abdülhamid ise Suriçi'ni aydınlatmak için 1889 yılında Yedikule Gazhanesi'ni, Kadıköy-Üsküdar ve civarı için 1891'de Kadıköy Hasanpaşa Gazhanesi'ni kurdurmuştu. Anadolu Yakası'nda 1865 yılında kurulan Kuzguncuk Gazhanesi'nin yetersiz kalmasıyla birlikte yeni bir gazhane tesis etme ihtiyacı hâsıl olmuştu. Kadıköy'ün Hasanpaşa semtinde, 1891 yılında inşası tamamlanan gazhane aynı zamanda sosyal amaçlı yapılan ilk gazhane oldu. Bu gazhaneden elde edilen gaz ile Anadolu Yakası'nın aydınlatma çalışmaları gerçekleştirildi. Zeytinburnu ilçesinde Yedikule surları yanında yer alan Yedikule Gazhanesi, Sultan II. Abdülhamid devrinde İstanbul'un Avrupa Yakası'nın aydınlatma ihtiyacını karşılamak için kuruldu. İstanbul'un ilk gazhanesi olan Dolmabahçe Gazhanesi, kentin aydınlatılmasında yararlı olunca tüm şehrin sokaklarının havagazı ile aydınlatılması fikri gelişti. Hazine-i Hassa tarafından işletilen Dolmabahçe Gazhanesi'nin 1874'te Şehremaneti'ne devredilmesinden sonra şehrin gaz ihtiyacını karşılamak amacıyla bir Fransız şirketine Şehremaneti tarafından ihale usulüyle 1880'de Yedikule Gazhanesi inşa ettirildi. Şehremaneti tarafından yapılan ön fizibilite çalışmaları neticesinde Suriçi olarak adlandırılan ve bugün Fatih ilçesinin sınırlarını içine alan mekânların modern şehir aydınlatmasından faydalanabilmesi için Yedikule semti, düşünülen gazhanenin yapımına en uygun yer olarak belirlendi. Fransızlara yaptırılan Yedikule Gazhanesi, ulaşım kolaylığı sağlamak açısından deniz kenarında 52 bin metrekarelik bir alana inşa edildi. Şehremaneti 1887 yılına kadar gazhaneyi işletmiş; 25 Ağustos 1887'de Şehremaneti Yedikule Gazhanesi işletme imtiyazını 40 yıllığına Sirkeci İskelesi tüccarlarından Hasan Tahsin Efendi'ye vermişti.

Sultan II. Abdülhamid'in sanayi hizmetleri

BEYKOZ HAMİDİYE KÂĞIT FABRİKASI