Sultan II. Mahmud ve modernleşmenin yolunu açan ıslahatları

Şehzade Mahmud, 20 Temmuz 1785'te doğdu. Babası I. Abdülhamid, annesi Nakşıdil Sultan'dı. Bazı Avrupa kaynaklarında annesinin Fransız asıllı olduğu yönünde iddialar yer alsa da bunların gerçekle ilgisi yoktur. Bütün hayatı boyunca kullandığı 'Adlî' mahlası kendisine daha doğduğu zaman verildi. Hükümdarlığı dönemindeki icraatları nedeniyle bazıları kendisini tekrar ihya etmek üzere her yüzyılda bir gelmesi beklenen 'müceddid' yani yenileyici olarak kabul edip 'Büyük' sıfatıyla yâd etmişlerdi. Şehzade henüz 5 yaşındayken babasını kaybetti. Ancak çocuk özlemi bütün hayatına damgasını vuran III. Selim, küçük Mahmud ve kardeşi Mustafa ile yakinen ilgilendi ve kuzeninin rahat bir şehzadelik hayatı geçirmesini sağladı. Mahmud bu sayede bütün şehzadelere verilen klasik eğitimin yanı sıra devlet idaresi ve reformun kaçınılmazlığı hususunda da hayli iyi yetiştirilerek ufku genişledi. Birçok Osmanlı padişahı gibi o da hat sanatına merak saldı. Kebecizâde Mehmed Vasfi'den sülüs-nesih yazıları meşk etti ve 1807'de ondan icazetname aldı. Padişah olduktan sonra da hatla ilgilenmeye devam etti ve celi sülüs hattına yeni bir üslup kazandıran Mustafa Râkım Efendi'yle vefatına dek çalışmalarını sürdürdü. Onun güzel yazma konusundaki ilgisi yalnız sanatla sınırlı kalmadı; yazılan evrakın hazırlanmasında titizlik gösterdi ve bu durum ömrü boyunca devam etti. Sultan Mahmud'un hatları II. Mahmud, hattatlığının yanı sıra iyi bir bestekârdı. Tambur çalar ve ney üflerdi. Bugün tespit edilen 26 bestesi arasında özellikle hicaz divanı ünlüdür. 'Adli' mahlasıyla yazdığı şiirlerinden anlaşılacağı üzere şehzadeliğinde iyi bir klasik edebiyat eğitimi aldı. Şu beyiti oldukça meşhurdur: 'Sevdâ-i muhabbet esiyor şimdi serimde II. Mahmud, amcası III. Selim'in de etkisiyle askerlik alanına ilgi duydu ve topçuluk eğitimi aldı. Adına menzil taşı diktirecek kadar iyi bir kemankeş (okçu) olan II. Mahmud'un okçuluğa ilgisi ve bu alandaki eğitimi de şehzadeliği döneminde başladı. Kabakçı Mustafa önderliğindeki asilerin, hâmisi III. Selim'i tahttan indirip yerine ağabeyi IV. Mustafa'yı geçirmesiyle Şehzade Mahmud için kötü günler başladı. Ancak Alemdar Mustafa Paşa'nın karşı darbesi neticesinde, 1 yıl 2 ay süren kısa bir saltanatın ardından IV. Mustafa devrildi ve bu zor dönem sona erdi. Alemdar ve taraftarları III. Selim'in öldürülmesi üzerine hanedanın hayattaki tek erkek üyesi Şehzade Mahmud'u tahta çıkardılar. Sultan II. Mahmud Kubbe-i Hadra'yı nasıl yaptırdı? II. Mahmud, Osmanlı tahtına geçtiğinde 1806'da Rusya'nın, 1807'de İngiltere'nin Osmanlılara karşı başlattıkları iki cepheli savaş sürmekteydi. Bu dönemde Avrupa'da yaşanan gelişmeler yeni padişaha iktidarını kurması için gerekli imkânı sağladı. Napolyon Fransasının tehdidini tek başına göğüslemek istemeyen İngiltere, 5 Ocak 1809'da, Kal'a-i Sultaniye Antlaşması'ya Osmanlılara karşı saldırgan tavrına son verdi. Asırlarca Osmanlı askeri müziği olarak kullanılan mehter musikisinden ilk kopuş, Nizam-ı Cedid ordusunun günlük yürüyüş ve eğitimlerinde kullanılmak üzere o dönemdeki Fransız subaylarının katkılarıyla, bir boru-trampet takımı oluşturulmasıyla başladı. Bu takımın eğitimi, İstanbul'da bulunan Fransız Monsieur Manguel üstlendi. Ancak yine de kaliteli bir bando takımı kurulamadı. Bu konudaki birkaç girişim de yetersiz kaldı. Daha sonra İtalya'dan gelen müzisyen Donizetti Paşa'nın gerçekleştirdiği çalışmalarla ilk konservatuvar olarak adlandırılabilecek Mızıka-i Hümâyûn kuruldu. Sultan II. Mahmud, Asâkir-i Mansûre ordusunun kıyafetleri de dâhil eski askeri sistemden her yönüyle farklı olmasını istiyordu. Yeni askerlerin nasıl bir başlık kullanacakları konusunda yeni bir arayış başladı. Tunus'tan getirilen fesleri askerlerine giydiren Serasker Hüsrev Paşa'nın fesli birlikleri, bir Cuma selamlığında II. Mahmud'u selamladılar. Düzgün ve pratik olan fes, padişah tarafından çok beğenilince bütün askeri birliklere fes giydirilmesi kararlaştırıldı. Osmanlı padişahlarının mezarları nerede? 1826'da Yeniçeri Ocağı kaldırıldı yerine, Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye adıyla yeni bir ordu kuruldu. Yeni ordu için bir aydan kısa bir sürede bir kanunname hazırlandı. Buna göre ordu başlangıçta 12 bin kişiden oluşacak ve askerlik süresi 12 yıl olacak; askere alma işi gönüllülük esasına göre yapılacaktı. Askeri tabip, cerrah ve eczacı yetiştirmek üzere 1827'de Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye ve Cerrahhane kuruldu. Aynı şekilde devrin tıp alanında uzman Avrupalı isimleri davet edilerek ders vermeleri sağlandı. Bir istismar ve yolsuzluk odağı haline gelen timar sistemi 1831'de kaldırılarak dirlik arazileri hazineye devredildi. Yeni kurulan ordunun eğitim ve teşkilat bakımından çağdaş standartlara kavuşturulması amacıyla birçok Avrupalı uzman getirtildi. Bu askeri heyetler sayesinde alanda önemli gelişmeler kaydedildi. Ordunun modernleşmesi için çalışıldı. Merkezi otoritenin güçlendirilmesi ve yeniden yapılandırılması bu devrin en karakteristik özelliğidir. Bu bağlamda geleneksel kurumlar Avrupa modelinde yeniden teşkilatlandırıldı. Babıali'de Sadaret'in bir birimi olarak 1821'de Tercüme Odası kuruldu. İstanbul'da Vaka-yı Hayriye ile bozulan düzenin iadesi amacıyla kolluk kuvveti ve belediye hizmetlerini görmek üzere 1826'da İhtisab Nezareti kuruldu. Vakıf gelirlerinin kontrolü ve idaresi için Ekim 1826'da Evkaf-ı Hümayun Nezareti kuruldu. Vergilerin adil olarak toplanabilmesini sağlamak amacıyla 1831'de ilk nüfus sayımı ve kapsamlı arazi sayımı gerçekleştirildi. 1831'de Takvim-i Vekayi adıyla ilk resmi gazete yayınlanmaya başlandı. 1824'te yayınlanan bir fermanla ilköğretim zorunlu hale getirildi. Mart 1827'de Mekteb-i Tıbbiye ve 1835'te Harbiye Mektebi kuruldu. Şubat 1839'da Rüşdiyeler (ortaokul) açıldı. Memur yetiştirmek amacıyla Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mekteb-i Ulum-ı Edebiye adlı okullar açıldı. 1830'da Enderun ağaları ve Tıbbiye öğrencilerinden kabiliyetli olan 150 kişiyi öğrenci olarak Avrupa'ya gönderdi. Tercüme Odası'nda Türk gençlerine yabancı dil öğretildi. Mühendishane, Tıbbiye ve Harbiye Mektebi gibi kurumlarda yabancı dille eğitim verildi. İstanbul'un imarına büyük ilgi gösteren Sultan Mahmud, İstanbul ile Galata arasındaki irtibatı sağlayan Galata Köprüsü ile şehrin başına belâ olan yangınların gözetlendiği Bayezid Kulesi gibi iki büyük yadigâr bıraktı. Kendisi ve validesi namına büyük bendler ve suyolları inşa ettirerek, İstanbul'un su sorununa çözüm bulmaya çalıştığı gibi, ashâb-ı kiramın metruk hâle gelen türbeleriyle tamire muhtaç tekkeleri ihyâ eyledi ve şehrin imarına büyük hizmetlerde bulundu. Derlenmiştir. Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2016.

Sultan II. Mahmud ve modernleşmenin yolunu açan ıslahatları

Sultan II. Mahmud kimdir?