Türk okçularının başarılarının sırrı

Okçuluk Türkler için ata sanatıdır. Geçmişte savaş ve avcılık, günümüzde ise spor alanında önemli bir dal olarak devamlılığını sağlıyor. Bununla birlikte ok ve yay bu millet için egemenlik simgesi olup çetir ve sikkelerde kullanıldı. Okçu kavimlerden olan Türk milleti ok ve yayı zaman içerisinde mükemmelleştirdiler. Türk okçuluğunun en iyi belgelendirilmiş dönemi ise Osmanlı dönemidir. Okçuluk, Osmanlı'da sadece bir savaş sanatı olarak kalmadı. On beşinci yüzyıldan itibaren aynı zamanda sistemli bir şekilde kurumsallaştı. Ok meydanları, sadece ok atmaya tahsis edilmiş vakıf hüviyetinde kurumlarda yalnız İslâm dünyasında değil, dünyanın da bir istisnadır. Atıcılar tekkesinde bir antrenör nezaretinde, belli bir eğitim metodolojisiyle yetiştirilen kemankeşler (ok atıcıları), yine kurallara ve formalitelere uygun olarak icazet. Bu sporcuların kıran kırana rekabeti, hatırı sayılır bir üretim sektörü tarafından desteklenip beslenmekteydi. Zihgir veya zingir, ok atışı sırasında parmak boğumunu yaralanmalardan korumak amacıyla sağ elin başparmağına takılan atış yüzüğüdür. Diğer adları, Osmanlıca zingir, zehgir veya şast olan yüzük, Arap kaynaklarında küştiban, İran kaynaklarında yüksük anlamına gelen engüştvane olarak da bilinir. Şast, Farsça'da 60 anlamına gelmektedir ve yüzük adını buradan alır. Zihgir (şast), ok atarken işaret parmağının ilk boğumu, başparmak tırnağı üzerine konulur; parmakların bu şekli eski Arap parmak hesabında 60 sayısının karşılığıdır. Zihgir, yayın kirişine takılarak kirişin kolay çekilmesini sağlar ve parmak dibini yaralanmalardan korur. Türk, Moğol, Kore, Pers, Bizans okçuluk geleneklerinde birbirinden kolay ayırt edilemeyecek kadar benzer yapıda zihgirler görülür. Yine de zihgirin yapısal özellikleri, kültüre ve muhtemelen atış tekniğine göre değişiklikler gösterir. Osmanlı kemankeşlik sporu yüzyıllardır adını çok bilmediğimiz büyük kemankeşlerin çıkmasını sağlamıştı. Bu sporcuların kimilerinin menzil atışları 1275 gez (800-850 metre) mesafeler ile kırılması güç rekorlara imza atmışlardı. Osmanlıda kemankeş olmak isteyene üstadı, ok ve yayı teslim ederken kulağına da 'Kemankeş Sırrı'nı fısıldardı. Okçular dışında kimseye fısıldanmayan bu sır, Osmanlı'yla birlikte yaşadı. Osmanlı ifna olunca sır da ifşa oldu. O sır Enfal Suresi'nin 17'nci ayetiydi: 'Attığın zaman onu sen atmadın. Allah attı.' Tozkoparan İskender, okçuluk tarihimizin en büyük kemankeşi sayılır. İmparatorluğun çeşitli illerinde 10 ayrı rekor kırmış ve bunların hiçbiri daha sonra aşılamamıştı. En uzun rekorunu, gündoğusu havasıyla atılan Arkurı menzilinde 1281,5 gezle kırmıştı. Bu 846 metrelik uzaklık bir dünya rekorudur. Osmanlı kemankeşleri şans getirdiğine inanarak zihgîrlerini devamlı başparmaklarına takılı vaziyette taşırlardı. Bazı padişah portrelerinde de zihgîrin başparmağa takılı görünmesi bu geleneğin parçası olabileceği gibi, bu okçuluk aksesuarının cengâverliğin görsel bir simgesi olmasıyla da ilişkilendirilebilir. Babürşahlar Devleti'nde zihgîrin kuşağa bağlı bir ipin ucunda, 'askerî elite mensubiyet'in bir göstergesi olarak taşınan aksesuara dönüşmesi, hatta Çin'de askerî elit dışında mesela zengin tüccarlar tarafından bir statü sembolü olarak takılması, Osmanlı'da da böyle bir sembolizm olabileceğini akıllara getirir. Okçuluğun temel araçları ok ev yay olsa da çok çeşitli araçlar da kullanılır. Bu alandaki başarılar sürekli idman ve ileri atış disiplinine olduğu kadar kullanılan ok ve yayların üstün kalitesiyle de alakalı. Yay ve okların yapımında kullanım amacına en uygun biçem ve kalitede mükemmellik en temel iki unsur. Çile adı verilen yay kirişi özel yapım ve uygulamalarından geçer. Yayların yapımında uzunluk, bileşenler ve ağırlık son derece önemli değişkenlerdir. Ok gövdesinin yapımında okçu ustaları tarafından özel tezgahlar kullanılır. Okun baş tarafında bulunan 'gez', biçimi laleyi andıran, çileye takılacak olan çentiktir. Okçulukta kullanılan yardımcı araçlar da vardır. Bunlar, kabza sargısı (muşamba), yayın kabzasını atıcının eline uyacak ölçülere getirmek için kullanılan sargıdır. Kement, yayı kurmaya yani çilesini takmaya yarayan bir çeşit kayıştır. Bilek siperi, kabza tutan sol el bileğine bağlanan oku kabzaya kadar çekmeye yarayan bir araçtır. Ok ve yay çantaları, uzun zaman kullanılmayacak olan yaylar yay kesesinde saklanır. Bu yay keseleri, Tirkeş, sadak, gedeleç gibi adlarla bilinirler. Sultan Orhan ve torunu Yıldırım Beyazıt'tan hatta Osmanlı'nın kuruluşundan başlayarak, Fatih Sultan Mehmet, İkinci Beyazıt, avcı olan Dördüncü Mehmet'e kadar pek çok padişah okçuluk mesleğinin ilerlemesi için çalıştı. Dördüncü Murat ve Üçüncü Selim de birer kemankeş (ok ustası) olarak okçuluğa önem veren padişahlar arasında yer aldılar. Sultan İkinci Mahmut iyi bir yay çekicisi ve ok atıcısı olarak devrindeki kemankeşlerin önde gelenlerindendir. Sultan eski atış yerlerini tekrar ortaya çıkarmış, ayak taşlarını tespit ettirmiş, yarışlarda bulunmuş, okçu yiğitler ile ok meydanlarında dolaşmış, eski okçuların adlarının kaybolmamasını sağlamış, yarışlarda ödüller koymuş ve en önemlisi bir okçuluk mektebi açmıştır. Mustafa Kâni'ye göre Ali bin Ebû Tâlib, yani Hz. Ali, Evliya Çelebi Şafak bin Sa'îd kâşîydi. Ayrıca İstanbul'un fatihi II. Mehmed, bahçıvanlığın yanı sıra meslekte de eğitim doğrulutü ve bir zihgîrciydi. Zihgir veya zingir, ok atışı sırasında parmak boğumunu yaralanmalardan korumak amacıyla sağ elin başparmağına takılan atış yüzüğüdür. Diğer adları, Osmanlıca zingir, zehgir veya şast olan yüzük, Arap kaynaklarında küştiban, İran kaynaklarında yüksük anlamına gelen engüştvane olarak da bilinir. Şast, Farsça'da 60 anlamına gelmektedir ve yüzük adını buradan alır. Zihgir (şast), ok atarken işaret parmağının ilk boğumu, başparmak tırnağı üzerine konulur; parmakların bu şekli eski Arap parmak hesabında 60 sayısının karşılığıdır. Zihgir, yayın kirişine takılarak kirişin kolay çekilmesini sağlar ve parmak dibini yaralanmalardan korur. Türk, Moğol, Kore, Pers, Bizans okçuluk geleneklerinde birbirinden kolay ayırt edilemeyecek kadar benzer yapıda zihgirler görülür. Yine de zihgirin yapısal özellikleri, kültüre ve muhtemelen atış tekniğine göre değişiklikler gösterir. Zihgir atış sırasında sağ elin başparmağına takılır. Oku gezledikten sonra çileyi başparmak boğumuna yerleştirerek işaret parmağı başparmak tırnağı üzerine kapatmaya okçulukta mandal denilir. Mandalda ve çekiş ile atış sırasında zihgir kullanmadan çilenin hassasiyet kontrolünü sağlamak daha olasıdır. Fakat sürekli olarak zihgirsiz ok atmak parmak boğumunda yaralanmaya ve nasırlaşmaya neden olur. Atıcının parmağına uygun zihgiri yapmak bir uzmanlık alanıdır. Bu işin ayrı bir uzmanlık gerektirdiğini okçu ve yaycı esnafın dışında, zihgir ustalarının kendi pirleri ve gedikleri olan bağımsız bir esnaf loncası bulunmasından anlaşılır. Zihgirin kullanımı ile ilgili olarak Mustafa Kani Bey'e ait Telhis-i Resailat-ı Rumat adlı Okçuluk Kitabında anlatıldığı üzere Vahid Efendi Risalesinde 'Sağ elin başparmağı üzerine salavat parmağını tırnak tarafından üçüncü boğumunu okun gezine getirip bağladıktan sonra küçük, yüzük ve orta parmaklar sıkıca yumulmalıdır. Sağa ve sola kaydırmadan şastı kulak hizasına yüze yakın şekilde getirmeli, yayın kirişini de kola ve göğse dokundurmamak gerekir' denilmiştir. Zihgir deliğinin genişliği parmağa rahatça girecek şekilde tasarlanmalıdır. Dar oluşa parmağı boğar, geniş olursa yerinden kayar. Zihgir; damak veya kaş, kulak ve eşik olmak üzere üç bölümden oluşur. Zihgirin parmak üzerine binen uzunca yerine damak veya kaş; iç tarafına yapıştırılan deri parçasına kulak; kiriş takılan iç kenarına ise eşik adı verilir. Zihgirin kısa yayların çekilmesi için geliştirildiği bazı kaynaklarda belirtilir. Asya ve Ortadoğu okçuluğunu Batılı okçuluk ekollerinden ayıran en önemli özellik, yay çilesinin başparmakla çekilip bırakılmasıdır. Şiblizade Ahmet tarafından 1480 yılında yapıldığı düşünülen Sultan İkinci Mehmet portresinde Sultan'ın başparmağında zihgir takılı olduğu görülür. Fatih Sultan Mehmet parmağında zihgir olduğu halde resmedilen ilk Sultan olmasının yanında belki de ok yüzüğüyle resmedilmiş ilk insandır. Sultan İkinci Selim'in saray Şehnamecisi Seyyid Lokman bin Hüseyin El Aşuri'nin metinlerini yazıp, dönemin saray nakkaşlarının üstadı Nakkaş Osman'ın resimlerini yaptığı Kıyafetu'l İhsaniye fi Şemail'i, Osmaniye adlı minyatürlü yazma eserde, yedinci sırada yer alan Sultan İkinci Mehmet portresinde Sultan'ın sağ el başparmağında kırmızı renkli, üzeri süslü olduğu dikkati çeken bir zihgir görülür. Soylu kesimin avlanmasını tasvir eden bu minyatürde tonlamalar yapılmış, sıvama altın yaldız sürülmüş zemine serpiştirilmiş demetler halinde çiçekler görülür. Avlanan süvariler adlı bu minyatürde avcılardan birinin başparmağında bulunan zihgir dikkat çeker. Nigari (Haydar Reis, 1491-1572) bir portresinde Kütahya'da şehzadeliği döneminde ok talimi yapan İkinci Selim'i betimler. İki yaprak olarak tasarlanmış olan portrede solda şehzade, arkasında ise bir elinde şehzadenin okunu, diğer elinde ise bir karanfil tutan doğancı dikkat çeker. Nakkaş Osman, Sultan İkinci Selim'in portresinde sultanı saray giysileri içerisinde asil bir duruşla betimlemiştir. Benzer şekilde sultanın sağ el başparmağında kırmızı mendilinin altında, kırmızı renkli bir zihgir göze çarpar. Sultan II. Osman ok talimi yaparken betimlenmiştir. Bu minyatürde, Sultan'ın karşısında yukarda duran, ok atılan hedef tahtası (kalın bir ağaç kütüğü); Sultanın çevresinde serpiştirilmiş olarak duran, dört adet süslemeli, işlemeli sadak; biri elinde, diğer ikisi arkasında olmak üzere üç adet süslemeli, çeşitli renklerde yay; Sultan'ın kabza tutan sol el bileğine bağlanmış olan beyaz renkli bilek siperi; Sultanın sağ elinde ok ve oku tutan elinin başparmağında zihgir görülmektedir. Bir okçunun taşıması gereken tüm donatı ve araçların Sultanın çevresinde betimlenmesi, Sultan II. Osman'ın okçu padişahlardan olduğunu göstermesi açısından dikkat çekicidir. (Derlenmiştir.)

Türk okçularının başarılarının sırrı

TÜRK VE OK