Türkiye tarihinin kara lekesi: 12 Eylül 1980 Darbesi

◾ Türkiye tarihinde demokrasiye vurulan ilk darbe, 27 Mayıs 1960'da dönemin iktidar partisi Demokrat Parti'nin (DP) 'ülkeyi baskı rejimine ve kardeş kavgasına götürdüğü' ileri sürülerek gerçekleşti. ◾ 12 Mart 1971 Muhtırası ise Cumhuriyet tarihimizdeki ikinci darbeydi. Muhtıra sonrasında Başbakan Süleyman Demirel istifa etmek zorunda kaldı. Bu antidemokratik olay neticesinde Türkiye, temel hak ve özgürlüklere önemli kısıtlamalar getirilecek 'ara rejim' dönemine girdi. Muhtıra sonrasında başlanan operasyonlarda birçok kişi gözaltına alınıp hapse atıldı ve çok sayıda kişi işkence gördü. 27 Mayıs'a giden süreçte neler yaşandı? ◾ 12 Mart 1971 Muhtırası'ndan sonraki 9 yılda, 11 hükümet değişikliği oldu. Bu süreç, Türkiye'yi 12 Eylül darbesiyle tanıştırdı. ◾ Takvimler 12 Eylül 1980'i gösterdiğinde Türkiye tarihine kara leke olarak geçen askeri darbe yaşandı. İdamlar, kötü muameleler, işkenceler ile hafızalara işlenen bu askeri darbenin mimarı ise Kenan Evren'di. ◾ TRT Radyosunda İstiklal Marşı'ndan sonra Harbiye Marşı'nın çalınması ve Kenan Evren'in bildiri okumasıyla resmen darbe ilan edildi. ◾ 12 Eylül'deki askeri darbe, ülkeyi tamamen değiştirmiş, adeta karanlığa sürüklemişti. Topyekun tüm ülke, korku yönetimi altında tutulmaya çalışıldı. Antidemokratik yöntemlerle 650 bin kişi gözaltına alındı, 1 milyon 683 bin kişi fişlendi, 50 kişi idam edildi. ◾ İdam edilenler arasında yaşları büyütülerek hüküm giydirilenler vardı. Üstelik utanmadan sarf ettikleri 'Adaletli olsun diye bir sağdan, bir soldan astık' sözleri, darbenin korkunç boyutunu kanıtlar niteliğindeydi. ◾ TBMM'nin 22 Mart 1980'de ilk turunu yaptığı Cumhurbaşkanlığı seçimini, 114 tur oylama yaptığı halde sonuçlandıramamıştı. Bu süreçte pek çok siyasi cinayet de işlendi. ◾ Gazeteci Abdi İpekçi, Emniyet Müdürü Cevat Yurdakul, DİSK ve Maden-İş Sendikası Genel Başkanı Kemal Türkler, MHP Genel Başkan Yardımcısı Gün Sazak, Eski Başbakan Nihat Erim, Adalet Partisi İstanbul Milletvekili İlhan Egemen Darendelioğlu, CHP İstanbul Milletvekili Abdurrahman Köksaloğlu, MHP Gaziosmanpaşa İlçe Başkanı Ali Rıza Altınok ile eşi ve kızının öldürülmesi gibi çok sayıdaki siyasi cinayet, darbecilerin yaptıklarına kılıf uydurması için uygun ortam oluşturdu. ◾ Konya'da 6 Eylül'de düzenlenen 'Kudüs Mitingi' de darbe yönetimi tarafından 'şeriatçı girişim' olarak gösterildi. ◾ Cunta lideri Kenan Evren'in talimatı üzerine, dönemin Genelkurmay 2. Başkanı Orgeneral Hasan Saltık, 4 aylık çalışma sonucunda ülkeyi karanlığa sürükleyecek 'Bayrak Harekatı' adı verilen darbe planını hazırladı. ◾ Ordu komutanlarına, 11 Temmuz saat 04.00'te harekete geçileceği bilgisi verildi. ◾ Süleyman Demirel'in başbakanlığındaki hükümetin 2 Temmuz'da güvenoyu almasıyla darbeciler planlarını erteledi. ◾ Takvimler 12 Eylül'ü gösterdiğinde, Türkiye demokrasisine darbe vuracak plan, sabaha karşı uygulandı ve ordu yönetime el koydu. ◾ Sokaklarda postal ve palet sesleri duyulmaya başlandı. ◾ Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun'dan oluşan darbeci Milli Güvenlik Konseyi, bütün yetkileri ele aldı. ◾ 1961 Anayasasını kaldıran darbeciler, ardından TBMM'yi lağvederek antidemokratik faaliyetlerine hız verdi. Süleyman Demirel'in başbakanı olduğu hükümet görevden alındı. ◾ Ülke genelinde sıkıyönetim ilan edildikten sonra sivil toplum kuruluşlarını hedef alan darbeciler, Türk Hava Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Kızılay dışındaki dernekleri kapattı. ◾ Siyasi partilerin kapısına kilit vuran darbeciler, Süleyman Demirel ile Bülent Ecevit'i Hamzakoy, Necmettin Erbakan ile Alparslan Türkeş'i ise Uzunada'ya sürgüne göndererek siyasi yasaklar getirdi. ◾ İnfazlarına her gün yenisini ekleyen darbeciler, acısı yıllarca hafızalardan silinmeyecek idam kararlarına da imza attı. ◾ Takvimler 9 Ekim 1980'i gösterdiğinde sol görüşlü Necdet Adalı ile ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu idam edildi. Pehlivanoğlu'nun idam kararını veren hakim yıllar sonra, Cuntacı Kenan Evren'in 'Adaletli olsun diye bir sağdan, bir soldan astık' sözlerinde belirttiği gibi denge olsun diye bu hükmü verdiğini itiraf etmişti. ◾ Darbe öncesinde bir askeri inzibat erini öldürdüğü gerekçesiyle hüküm giyen 17 yaşındaki Erdal Eren'e de idam cezası verildi. Yargıtay kararı 2 kez iptal etse de Milli Güvenlik Konseyince onaylanan kararla yaşı büyütülerek 13 Aralık 1980'de Ankara Ulucanlar Cezaevi'nde infaz edildi. ◾ Kenan Evren'in, Eren için söylediği 'Asmayalım da besleyelim mi?' ifadesi, darbecilerin insan hakları ihlali konusunda sınır tanımayacaklarının itirafı oldu. ◾ Mustafa Pehlivanoğlu, 12 Eylül 1980 darbesinden sonra idam edilen ilk ülkücüydü. Tutuklandıktan sonra işkence ile ifade verdiğini söylemesine rağmen idama mahkûm edilmişti. ◾ 1978 yılının Ağustos ayında, Ankara'nın Balgat Semti'nde bir kahvehane taranması ardından beş kişi hayatını kaybetti. Saldırının hemen ardından, İsa Armağan ve Mustafa Pehlivanoğlu, yakalanarak cezaevine konuldu. Suçsuz oldukları söylenmesine rağmen yargılandılar ve Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı Askeri Mahkemesi'nde 18 Ekim 1979'da idam cezasına çarptırıldılar. Mustafa Pehlivanoğlu'nun idamdan önce yazdığı mektup ◾ Cuntacı yönetimin imza attığı kararlar, milyonlarca insanın hayatını etkileyecek ve izleri silinmeyecek travmalara neden oldu. ◾ Kanlı uygulamaların yanı sıra demokrasinin askıya alındığı süreçte 650 bin kişi gözaltına alındı, 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı, 7 binden fazla kişi hakkında idam talep edildi. 50 kişi hakkında idam kararı yerine getirildi. ◾ Onlarca gazeteci hakkında binlerce yıla varan hapis cezası istendi, 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı, 30 bin kişi ise 'sakıncalı' olduğu iddiasıyla işinden edildi. ◾ Kültür ve sanat hayatının da hedef alındığı 12 Eylül'de, yaklaşık bin film sakıncalı bulunduğu için yasaklandı. ◾ Darbeci generallerin belirlediği danışma meclisinin hazırladığı anayasa, 1982'de 'güdümlü' referandumla yüzde 92'lik evet oyu aldı. ◾ Darbeci Kenan Evren ve diğer cuntacı askerler, 'güdümlü' anayasaya dahil ettikleri 'geçici 15. madde' ile ömür boyu dokunulmazlık hakkı kazandı. ◾ Ancak bu madde 12 Eylül 2010'daki referandumla anayasadan çıkarıldı. Böylelikle darbecilerin yargılanmasının önü açıldı. Az bilinen fotoğrafla 12 Eylül 1980 Darbesi ◾ Darbecilerin yargılanmasının önü açıldıktan sonra ülkenin dört yanından suç duyuruları yapıldı. Kenan Evren ile Tahsin Şahinkaya 'Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın tamamını veya bir kısmını değiştirmeye veya ortadan kaldırmaya ve anayasa ile teşekkül etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisini ortadan kaldırmaya veya görevini yapmasına engel olmaya cebren teşebbüs etmek' ile suçlandı. ◾ Darbeci generaller, yaptıkları savunmalarında suçlamaları kabul etmedi, kurucu iktidar olduklarını, mevcut mahkemelerin kendilerini yargılayamayacağını iddia etti. ◾ Mahkeme, 18 Haziran 2014'te Evren ve Şahinkaya'yı, 1979'da verdikleri muhtırayla 'anayasa ve TBMM'yi ortadan kaldırmaya ve görevini yapmasını engellemeye teşebbüs', 1980'deki darbeyle de 'anayasayı tağyir, tebdil veya ilgaya ve bu kanun ile teşekkül eden TBMM'yi ıskat ve cebren men' suçunu işledikleri gerekçesiyle 'ağırlaştırılmış müebbet hapis' cezasına çarptırdı. ◾ Mahkeme, takdiri indirimle bu cezayı 'müebbet hapse' çevirdi, ayrıca 2 darbecinin rütbelerinin sökülmesine karar verildi. ◾ Hükmün ardından sanık avukatları, kararı temyiz etti. Dosya Yargıtay'dayken Evren 10 Mayıs 2015'te 98 yaşında, Şahinkaya ise 9 Temmuz 2015'te 90 yaşında öldü. ◾ Yargıtay 16. Ceza Dairesi temyiz incelemesinde, sanıkların ölümleri nedeniyle davanın düşürülmesine karar verdi.

Türkiye tarihinin kara lekesi: 12 Eylül 1980 Darbesi

12 Eylül’den önceki süreç