Vakfiye nedir? Fatih Sultan Mehmet'in vakfiyesinde neler yazıyordu?

Vakıflar ilk dönemlerden itibaren İslam toplumlarında sosyal yapıyı sağlamlaştırmada ve sosyal dengeyi sağlamada etkin rol oynadı. Adeta İslam medeniyetin simgelerinden biriydi. Vakıf insanların kendi iradeleriyle taşınır veya taşınmaz mallarını, içinde bulunduğu toplumun ihtiyaçlarını karşılamak için belirli gayelerle tahsis etmesidir. Cami, mescit, türbe, medrese, mektep, kütüphane, darüşşifa, hamam, çeşme, sebil, köprü, yol, misafirhane, kervansaray, muvakkithane gibi eserlerden oluşur. Osmanlı'daki ilginç vakıflar Vakfiyeler, tarihi vesikalardır. Vakfedilen bir malın hangi hayır işlerinde kullanılacağını, ne şekilde yönetileceğini gösteren senettir. Vakfiyelerde tahsis edilen eserlerin idare edilmesi, harcamaları, çalıştırılacak kişiler ve bunların maaşları, tahsis edilen gelirler, vakıf eserlerinden yararlanacak kişiler ayrıntılı olarak belgelenir. Osmanlı'da vakıf kültürünün öncüsü olan 6 sultan Zaman zaman farklılık gösterse de vakfiyeler mukaddime, asıl metin ve hatime kısımlarından oluşur. Mukaddime besmele ile başlar, Allah'a hamd ve peygambere övgü ile devam edilir. Ardından vakfiyeyi tesis eden kişiden bahsedilir. Asıl metin kısmında arazi ve gayrimenkullerin mahiyeti ve sınırları açık bir şekilde belirtilir. Vakfiyenin hâtimesinde ilgili ayet ve hadisler yazılır. Vakfiyelerin bölümleri şöyledir: Allaha hamd u senâ, vakfın ecr ü sevabı hakkında söylenen ayet ve hadisler Tarihi bir vesika olan vakfiye, kültür tarihi araştırmaları için önemli bilgiler barındırır. Mescit, medrese, kervansaray gibi eserlere ait vakfiyeler eğitim, tıp, sanat ve mimari tarihi araştırmaları için diğer kaynaklarda bulunamayan bilgileri içerir. 15. yüzyıldan önceki bütün vakfiyeler rulo şeklinde yazılırdı. Bir sayfadan oluşabildiği gibi sayfa sayısı 400'ü de bulabilirdi. Geniş bir muhtevaya sahip olan bu belgeler sanatsal eser olarak da kabul görürdü. Bu yüzyıldan sonra ise kitap şeklinde ve tezhipli olarak ortaya çıktı. Günümüzde tespit edilen yaklaşık 27.021 vakfiye bulunur. Bunlardan 2370 tanesi defterde kayıtlıdır. Bu vakfiyelerden en önemlilerinden biri Fatih Sultan Mehmet'inkiydi. Fatih Sultan Mehmet'in vakfiyesine kayıtlı pek çok eser mevcuttu. Fakat bunların en önemlisi Ayasofya Cami'ydi. İstanbul'un fethinden sonra camiye çevrilen Ayasofya bir Osmanlı külliyesi halini aldı. Fatih Sultan Mehmet hayatı hakkında bilgiler Fatih'in vakfiyesinin baş kısmında giriş ve dua faslı bulunur. Sonrasında vakfın hayır müesseselerinin neler olduğu belirtilir. Bunlar Fatih Camii, Sahn-ı Seman Medreseleri, Ayasofya Camii, Galata Camii, Eski İmaret ve Kalenderhane Camileri, Tetimme Medreseleri, kütüphane, Darüşşifa, imaret, Ayasofya'ya bitişik Darüttalim ile Vefa Camii ve Rumeli Hisarı Camii'n ve Debbağlar Mahallesi'ndeki bimarhânedir. Hayır müesseselerinde çalışan görevlilerin ücretleri, vakfın akarları, mütevelli ve vakıf nazırıyla ilgili düzenlemeler, Ayasofya Camii, Galata ve Silivri Camii görevlileri, ücretleri ve cami tahsisatları gibi hükümlerler yer alır. İstanbul'da Fatih Sultan Mehmet'in emriyle inşa edilen 5 kuruluş İstanbul'un fethinden önce Ayasofya harabe haldeydi. Prof. Dr. Halil İnalcık, Fatih Sultan Mehmet'in en önemli işinin Ayasofya Cami'yi restore ettirerek bakımını sağlaması ve burada çalışanların aylıkları için geniş vakıflar tesis etmesi olduğunu belirtir. Galata'da ve Üsküdar'da 2350 dükkân, 4 kervansaray, 51 hamam, 987 ticarî müessese, 32 buzhane ve 22 aşhanenin 718.421 akçaya varan toplam yıllık gelirinin tamamı Ayasofya'ya tahsis edildi. Fatih, Ayasofya'nın ebediyen cami olarak kullanılmasını vakfiyesinde vasiyet etti. Osmanlı döneminde Ayasofya Kapalıçarşı, Fatih Sultan Mehmet tarafından Ayasofya'ya gelir getirmesi için inşa edildi. Döneminde Büyük Bedesten olarak anılan bu yerden elde edilen gelirlerin Ayasofya Cami'nin hizmetlerine ve onarımına sarf edilmek üzere toplanıp muhafaza edileceği bir sandık oluşturuldu. Ayasofya bir Osmanlı külliyesidir Fâtih Vakfiyesi, şu satırları barındırır: 'Bir şehir kurmak, ulvî bir harekettir; insanların kalbinin kazanılmasını ve yüzünün güldürülmesine mucip olur.' Fatih Sultan Mehmet, vakfiyesinin girişinde vakfının kuruluş sebebini anlatır. İnsanın kâinatın özü olarak yaratıldığını belirten Sultan, insanoğlunun emaneti iyi kullanması gerektiği ve birçok hayır ve güzel işleri yapması için bu dünyaya geldiği vurgular. Fethin sembolü Ayasofya Fatih'in vakfiyesinde hayır eserlerinde çalışacak görevliler bu kişilere tahsis edilecek ücretler de belirtilir. Bu hayır eserlerinden biri olan Ayasofya Camii'de vazife yapan görevlilerden bazıları şunlardı: Hatip: Camide âlim, ilmiyle amel eden, güvenilir, fakih, kötülüğe meyletmeyecek bir hatip görevlendirilip, hizmeti mukabilinde kendisine günlük 20 dirhem verilecekti. II. Mehmet'in vakfiyesinde yer alan eserler ise şunlardı: Fatih'in Bizans yapılarından dönüştürüp vakfettiği Debbağlar Mahallesi'ndeki Mâristan (darüşşifa), Ayasofya, Zeyrek, Galata, Silivri, Eski İmaret ve Kalenderhane Camileri, Fatih'in bizzat kendisinin yaptırdığı Fatih Külliyesi15 birimleri olan Fatih Camii, Sahn-ı Seman Medreseleri, Tetimme Medreseleri, Kütüphane, Darüşşifa, İmaret, Ayasofya'ya bitişik Darüttalim ile Vefa Camii ve Rumeli Hisarı (Kulle-i Cedide) Camii'nden oluşur. Gelin Fatih Sultan Mehmet'in vakfiyesinde neler yazıyordu daha yakından bakalım👇 Vâkıf, -Allah mülkünü daim kılsın- Ayasofya Camii için şöyle şart koştular ki; Ayasofya Camii'ne, yukarıda zikri geçen vasıflarla muttasıf bir hatip tayin edilsin ki, Cuma günleri hatipliği yapsın ve Cuma namazı imamlığını ifa etsin. Bu hatibe günlük 15 akçe tahsis kılmıştır. Salih bir kişi imam olsun, her gün beş vakit namazda insanlara imamlık yapsın. Bunun için de günlük 15 akçe tahsis eylemiştir. İmamın şer'an imamlar için aranan şart ve vasıflara sahip olması ve adı geçen camide Kur'an okuyan hafızların reisliği görevini de üstlensin (reis'ül-huffâz) ve bu tasarrufu sebebiyle kendisine günlük altı akçe daha tahsis edilmiştir. Reisü'l-huffaz dışında Mushaf'a müracaat etmeden Kur'an kıraatini rahatlıkla yapabilen ve tecvid ilmine vâkıf olan dokuz adet hafız olsun. Bunların her birisi için de günlük beş akçe tahsis kılmıştır. Salâhat ve dürüstlükle mevsuf yirmi nefer kurra da olsun ki, bunlar her öğle namazından sonra Ayasofya Camii'nde hazır bulunup, camide bulunan mushaflardan Allah'ın Kitabı'nda bulunan 30 cüz'den her biri bir cüz okusunlar. Bunların her birisi için de günlük ikişer dirhem tahsis kılmıştır. Ayasofya Camii'nde yirmi salih kişi her öğle namazından sonra hazır bulunsun, tehlil ve teşbihte bulunarak sevabını vakıfa -Allah, mülkünü daim etsin- ve onun büyük ecdadı ve kıymetli seleflerine -Allah Dar'üs-Selam olan Cennette derecelerini yükseltsin- bağışlasın. İçlerinden birisi reisleri olsun. Reisleri için günlük üç akçe ve onun haricindekiler için ise günlük iki akçe tahsis kılmıştır. Vâkıf şart koşmuştur ki, mansub mütevelli ve nazır, vakıf görevlilerinden (ehl-i vezâif) herhangi birini, hizmetlerini eksiksiz yerine getirdikleri ve kendilerine tevdi edilen maslahatlara tam olarak riayet ettikleri müddetçe, görevlerinden azletmesinler. Eğer görevlerinde bir inhiraf görülür ise, evvela mütevelli ve nazır onlara nasihatte bulunsunlar, azl eylemesinler; ancak aynı hatayı ikinci defa işlerlerse, onlara nasihat edip bu inhiraftan men' eylesinler, yine azletmesinler; eğer hatalarına ve yamukluklarına devam ederlerse, onları azletsinler. Yine vâkıf şart koşmuştur ki, vakfın gelirleri ve ürünleri yeterli olduğu müddetçe, vakıftan hak sahibi olan her hak sahibinin hakkı eksiksiz ve noksansız olarak sahibine verilsin; eğer vakfın gelir ve ürünlerinde noksanlık arız olursa, bu eksiklik doğru orantılı olarak ve âdil nisbette her hak sahibinin payına aks ettirilsin. Bu şartlar ile vasıflandırılan ve zikredilen kaideler altında yürütülen mezkûr vakıflar, bu mezkûr hayır müesseseleri ma'mur olduğu ve varlığını sürdürdüğü müddetçe, bütün bölümleri ve başlıklarıyla yürürlükte ola; bütün delilleri ve neticeleri ile kıyamete kadar devam eyleye; şartlarının tamamı olduğu gibi muhafaza oluna; gelirleri vâkıfça belirlenen gider fasıllarına harcana. Eğer bu hayır müesseseleri,Allah bunları inşâ eden banisinin bekasıyla ma'mur eylesin, yıkılacak olursa ikinci defa, üçüncü defa ilaahir yeniden inşa oluna. Eğer zaman içinde ortaya çıkacak engellerden bir engel veya olayların şevkiyle aniden ortaya çıkacak bir mani sebebiyle yeniden inşası mümkün olmaz ve iş zorluğa düşerse, vakfın bütün gelirleri, faydaları, ürünleri ve vakfın bütçesine dönen medeni ve hukukî semereleri, vâkıfın evlatlarından -Allah, vâkıfın usulünü teyid ve kıyamete kadar neslini tebid eylesin- mevcut, olan erkek veya kız çocuklarına teslim olunsun. Eğer vâkıfın evlatlarından kimse mevcut değilse, o zaman vakfın gelirleri, İstanbul'da yerleşmiş bulunan Müslüman fakir ve miskinlere sarf olunsun; gökler ve yer, Rabbinin meşieti dışında devam ettiği müddetçe bu böyle olsun. 'Hiç şüphesiz ki, senin Rabb'in dilediğini yapar (Âl-i İmrân, 3/40)'. Eğer sonradan yeni bir imkân ortaya çıkarsa, vakıf eski şartları üzerine, noksansız ve ziyadesiz olarak, aynen eskiden olduğu gibi iade olunur. Bütün bu şerh ve tayin eylediğim şeyler, tespit edilen şekilde ve vakfiyede yazılı haliyle var olmuştur; şartları değiştirilemez; kanunları tağyir edilemez; asılları maksatları dışında bir başka hale çevrilemez; tespit edilen kuralları ve kaideleri eksiltilemez; vakfa herhangi bir şekilde müdahale Allah'ın diğer haramları gibi haramdır; Levhi, Kalemi, Arşı, Kürsi'yi, gökleri ve yeri koruyan Allah'ın hıfzı ve inayetiyle mahfuzdur; üzerinden süre geçtikte bu vakfı tekid edecektir; zaman yenilendikçe vakfı daha da yerleştirecektir. Allah'ın yarattıklarından Allah'a ve O'nun rü'yetine iman eden, ahirete ve onun heybetine inanan hiçbir kimse için, sultan olsun melik olsun vezir olsun bey olsun, şevket ve kudret sahibi biri olsun hâkim veya mütegallib (zâlim ve diktatör) olsun, özellikle zâlim ve diktatör idareciler tarafından tayin olunan, fâsid bir tahakküm ve bâtıl bir nezâret ile vakıflara nazır ve mütevelli olanlar olsun ve kısaca insanlardan hiçbir kimse için, bu vakıfları eksiltmek, bozmak, değiştirmek, tağyir ve tebdil eylemek, vakfı ihmal edip kendi haline bırakmak ve fonksiyonlarını ortadan kaldırmak, asla helal değildir. Kim bu Ayasofya'yı camiye dönüştüren vakfiyemi değiştirir, bir maddesini tebdil eder, onu iptal veya tedile koşarsa, fasit veya fasık bir teville veya herhangi bir dalavereyle Ayasofya Camisi'nin, vakıf hükmünü yürürlükten kaldırmaya kastederse itiraz eder ve bunları aslını değiştirir, füruuna yardım ederse, kanunsuz yapanlara yol gösterir olarak onda tasarruf yapmaya kalkar, camilikten çıkarır ve sahte evrak düzenleyerek mütevellilik hakkı gibi şeyler isterse yahut onu kendi batıl defterine kaydeder veya yalandan kendi hesabına geçirirse açıkça büyük bir haramı işlemiş olur. Bu vakfiyeyi kim değiştirirse, Allah'ın, Peygamber'in, meleklerin, bütün yöneticilerin ve dahi bütün Müslümanların ebediyen laneti onun ve onların üzerine olsun. Azapları hafiflemesin, haşr gününde yüzlerine bakılmasın. Kim bunları işittikten sonra hâlâ bu değiştirme işine devam ederse, günahı onu değiştirene ait olacaktır. Allah'ın azabı onlaradır. Allah işitendir, bilendir. Haksız bir şekilde bu vakıflara tağyir, ibdâl, tahrif ve ibtal şeklinde müdahele ve tecavüz eyleyen insan, ölümle karşılaştığı anı, sekerât-ı mevti, kabri müşahede ettiğini ve onun karanlığını, tabutu ve onun içindeki yalnızlık ve vahşeti, Münker meleğini ve heybetini, Nekir meleğini ve onun dehşetli darbelerini, Münker ile Nekir'in sorgulamalarındaki dehşeti, bütün insanların Âlemlerin Rabbi'nin huzuruna çıktıkları günde Allah'ın huzuruna çıkacağını, o gün hiçbir nefsin bir diğer nefis için hiçbir şeye malik olamayacağını ve o gün her şeyin dizgininin Allah'a ait bulunacağını hatırlasın. Kaynak: Eyüp Sabri Kala-Fatih Külliyesi ve Ayasofya-i Kebir Vakfı, Ahmet Akgündüz-Said Öztürk-Yaşar Baş, Üç Devirde Bir Mabed Ayasofya, Halil İnalcık- Fatih Sultan Mehmed tarafından İstanbul'un yeniden inşası, İslam Ansiklopedisi, Hayrullah Cengiz- Ayasofya Camii ve Vakıfları

Vakfiye nedir? Fatih Sultan Mehmet'in vakfiyesinde neler yazıyordu?

İslam medeniyetinin simgesi olan vakıflar