Yabancılar Osmanlı topraklarında nasıl seyahat ediyordu?

Batılılar için Doğu, her zaman bir gizem olmuştu. Batı'dan İran'a, Uzak Doğu'ya giderken izlenen yol Osmanlı topraklarından geçmekteydi. Özellikle de 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı, Batılıların ilgisini çekmeye başladı. Osmanlı topraklarına yapılan seyahatler çeşitli amaçları içeriyordu. Seyahat dışında tıp gibi bilimsel alanlarda araştırma yapmak, dil öğrenmek ya da diplomatik amaçlarla geliyorlardı. Osmanlı topraklarında içindeki alanlarda seyahat etmeyi hem yabancılar hem de kendi vatandaşları için kurallara bağlamış ve bu kuralları uygulamıştı. Yüzyıllar boyu süren ve uygulanan kurallar zamanla yazılı hale getirilmeye başlamıştı. Osmanlı'da halk bir yerden başka bir yere gidebilmek için ellerinde mürur tezkeresi denilen izin belgesi taşımak zorundaydılar. Özellikle 19. yüzyılda yapılan bu uygulama başka devletlerin vatandaşları için de uygulanıyordu. Osmanlı Devleti'nde güvenle seyahat edebilmek için Bab-ı Ali'den yol emri veya tezkeresi almak gerekiyordu. Bu temin edilince vazifeli kişilere gösterilerek seyahat serbestçe yapılıyordu. Osmanlı sınırları içinde Batılılardan daha çok tüccarın seyahatle ilgili işleri olmaktaydı ve bun tüccarlar anlaşmalar çerçevesinde yol emri alarak yolculuk yapabiliyordu. Batılı devletlerle Osmanlı İmparatorluğu arasında yapılan anlaşmalarda, onların Osmanlı sınırları içerisindeki dolaşımları ile ilgili şartlar tespit edilmişti. Osmanlı topraklarına gelen seyyahlara bu şartlara göre hareket edilirdi. Yol emirleri ticari sınıftan Müstemin, Beratlı, Avrupa ve Hayriye tüccarlarına verilirdi. Yol hükmü ya da emrinin bir ücret karşılığı alınıyordu. Osmanlı Devleti sınırları içinde emniyetle seyahat etmeyi veya yerleşmeyi sağlayan il-cân-nâme denilen emirler verilirdi. İl-cân-nâme veya il-cân mektubu barış ve can emniyeti anlamına gelir. 'İl-cân mektubu' denilen emirler ilk defa, Fatih Sultan Mehmet zamanında verildi. Bunlardan ilki 1463 yılında Franko Bobaniç adlı bir gayrimüslim ve ailesine verildi. Bu mektup, ailesiyle birlikte gelip Osmanlı topraklarında yerleşmelerine izin verildiğine dair olan, diğeri de yetkililere hitaben yazılmış Venedik'ten gelecek elçinin sağ salim yolculuk etmesinin sağlanmasını isteyen emirdir. 15. yüzyılda il-cân-nâme 16.yüzyılda icazet, izn-i şerif, hükm-i şerif olarak isimlendirildi. 18. yüzyılda ise yol emri, yol emri şerifi, yol hükmü şerifi tabirleri kullanıldı. Bir yabancı, Osmanlı sınırları içinde 18- 19. yüzyıllarda seyahat edebilmek için, İstanbul'da görevli elçileri aracılığıyla başvuru yapmaktaydı. Elçi, seyahat edecek kişinin adını, amacını, nereye gideceğini, yanındakileri ve izin isteğini içeren bir dilekçe yazmaktaydı. Herhangi bir izin talebiyle karşılaşıldığında o ülke ile ahitname olup olmadığı ve ne haklar verildiği incelenerek seyahat izninin verilmesi uygun görülmekte ve emir çıkmaktaydı. Çıkan emirlerde de 'hilaf-ı ahidname-i hümayun' denilerek anlaşmalara aykırı davranılmaması istenmekteydi. Seyahat için izin alan kişiler, ellerinde elçilikten aldıkları yazı, padişahtan aldıkları yol emri ile yolculuğa çıkmaktaydılar. Her geçtikleri yerde de yetkili kişiye bu belgeler gösterilip mürur tezkeresi alınmaktaydı. Seyahat eden kişilerin sözünü ettiğimiz belgeleri ellerinde bulundurmaları, görevliler sorduğu zaman göstermeleri zorunluydu. Seyahat eden kişilere verilen emirlerde, yetkililerden kendilerine yardımcı olunması, korunmaları, ihtiyaçlarının sağlanması emredildiğinden rahatça yola devam ediyorlardı. Bir yerden başka bir yerleşim bölgesine giderken seyahat eden kişilere bazen refakatçiler bulunuyor, böylece yolculuğun güvenli olması sağlanmaya ve emirler yerine getirilmeye çalışılıyordu. Batılı bilim adamları ve seyyahlar İstanbul'da camileri, kütüphaneleri gezip görme, araştırma yapmak için de izin alması gerekiyordu. Bunu için elçilik buyruldu talebinde bulunurdu daha sonra da buyruldu çıktıktan sonra tezkeresi verilmekteydi. Özellikle de yabancıların Topkapı Sarayı'nı yabancıların ziyaret edebilmeleri için padişahın özel bir izninin olması gerekiyordu. Bu izin de herkese verilmiyordu. Batılılar, Osmanlı topraklarında seyahat edebilmek için elçileri aracılığıyla yol emri alırken, Osmanlı vatandaşları seyahat edebilmek için ellerinde mürur tezkeresi denilen bir belgesi olması gerekiyordu. Mürur tezkeresi ise kaza ve kasabalarda kadı ve naiblerce düzenlenerek verilirdi. 19. yüzyılda seyahat kanunlarında yapılan değişikliklerle yabancılar kara yoluyla gelecek veya ikamet hudutlarda veya ikamet edecekleri yerlerdeki görevli memura, İstanbul'a gelmiş ise İhtisap Nezaretine ellerindeki pasaportları imzalattırmaları gerekiyordu. Deniz yoluyla gelmişlerse Haliç'te gemide bekleyip gelecek olan memura pasaportlarını imzalattıracaklardı. İmzasız pasaportlu biri olursa dost devlet vatandaşıysa kançılaryası tarafından İhtisap Nezaretine gönderilecekti. Söz konusu tezkerede seyahat edecek şahsın kim olduğu, nereye gideceği, yaş, boy, sakal, bıyık, göz rengi gibi fiziksel özellikleri yazılmaktaydı. Seyahat edenler arasında ticaret yapmak amacıyla gelenler de bulunmaktaydı. Bunlara da ticaret yol emri-hükmü verilmekteydi. Verilen dilekçede bu terim mutlaka kullanılırdı. 14 Şubat 1867 tarihinde Pasaport Odası Nizamnamesi çıkarılmıştı. Nizamnameye göre yanında pasaportu olan yabancı, Osmanlı ülkesi içinde seyahat ettiğinde ayrıca mürur tezkeresi de almak mecburiyetinde tutulmuştu.