Zamanı aşan seyyah: Evliya Çelebi

◾ Osmanlı tarihinin en müstesna şahsiyetlerinden Evliya Çelebi, naklettikleri, gördükleri ve söyledikleri ile tarihe damga vuran bir karakterdi. ◾ Bir kültür savaşçısı olan Evliya Çelebi Osmanlı ülkesine daha önce duyulmamış kültürleri tanımış ve bunları kayıt altına alarak adeta bir kültür hazinesi oluşturmuştu. Seyahatname'de adı geçen baharatlar Altı padişah gören seyyah ◾ Hayatı boyunca tam altı padişahın hükümdarlığını gören Evliya Çelebi, I. Ahmed, I. Mustafa, II. Osman, IV. Murat, I. İbrahim, IV. İbrahim'in sultanlık devirlerinde yaşadı. ◾ Duraklama olarak anılan devirde yaşayan seyyah, yaşadığı çağın önemli bir şahidiydi. Devlet-i Aliyye'nin geçirdiği değişimlere bir seyyah olarak şehadet etti. 50 yıllık gezgin Evliya Çelebi kimdir? ◾ Ünlü seyyahın en bilinen ve kullanılan ünvanı Çelebi'ydi. Ömrünü gezmeye, yeni yerler ve insanlar tanımaya vakfeden seyyah, Seyahatname eserinde kendisinden seyyah-ı âlem ve nedim-i beni âdem Evliya-yı bî-riyâ yani dünya gezgini, insanoğlunun dostu, riyasız Evliya olarak bahsetmişti. İlk seyahat kitapları ne zaman yazıldı? ◾ Ömrünün 51 yılını seyahate adayarak neredeyse dünyanın her yerini adımlayan Çelebi'nin dedelerinin soyunun Hoca Ahmed Yesevi'ye ulaştığı bilgisi Seyahatname'de geçer. ◾ Ataları Kütahyalı olan seyyahın babası Saray-ı Âmire'nin kuyumcubaşısı Derviş Mehmed Zıllî Efendi'ydi. Annesi yakın dostluğunu kazandığı Sadrazam Melek Ahmed Paşa'nın akrabasıydı. ◾ Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinin güvenilirliği ile ilgili ciddi tartışmalar vardı. Bunun en önemli nedeni ise Çelebi'nin abartmalara oldukça yer vermesi kurgusal bir üslup seçmiş olmasıydı. ◾ Halil İnalcık'ın 'En büyük sosyal tarihçi' diye tarif ettiği, Ahmet Hamdi Tanpınar'ın 'Ben Evliya Çelebi'yi tenkit etmek için değil, ona inanmak için okurum ve bu yüzden de daima kârlı çıkarım' dediği seyyah, bilinçli olarak bu üslubu seçmişti. ◾ Döneminde var olduğu bilinen üç ayrı kıtaya da seyahat eden Evliya Çelebi, sosyal tarihçiliğin adeta babasıydı. Kültürleri, memleketleri çok iyi biliyordu. ◾ Ayrıca kültürel olarak değerli her ögeyi kayıt altına alarak dünya mirası için temel arşivcilik gibi çok önemli bir görevi de üstlenmişti. ◾ Evliya Çelebi'nin meşhur eseri Seyahatname sadece tarihimiz için değil dünya kültürel tarihi ve mirası açısından da çok önemli, sürekli atıfta bulunulan bir eser oldu. ◾ On ciltlik kitabın ilk cildi ise İstanbul'a ait. Seyahatlerin başladığı şehre ayrıca bir parantez açan Çelebi, İstanbul tarihine ve kültürüne dair pek çok meseleyi büyük bir ustalıkla anlatıyor. ◾ İyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Çelebi, ata iyi binerdi. Aynı zamanda eserinde bilgilerden iyi cirit oynadığı, gayet çevik ve hareketli bir insan olduğu, herkesle iyi geçindiği, hoşsohbet, nüktedan olup katıldığı meclislerde sözünü dinlettiği anlaşılır. ◾ Evliya Çelebi hoşça vakit geçirmeyi seven zevk sahibi bir kimsedir. Anlattığı garip olaylarda ve latifelerde zengin bir hayal gücüne sahip olduğu belli olur. Sarayda, devlet ricâlinden birçok tanıdığı olmasına rağmen ikbal hırsına kapılmayarak hayatını seyahate vakfetti. ◾ Birçok savaşa katılan, ata iyi binen, sırası geldiği zaman iyi bir savaşçı olarak birçok kez ölüm tehlikesiyle yüz yüze gelmiş, fakat ince zekâsı, hazırcevaplığı ve güler yüzü ile bu ölüm tehlikelerinden yakasını kurtarmayı başarmış biriydi. ◾ Gezip dolaştığı yerlerde kendisinden iz bırakmak hevesini yaratılışındaki tevazu ile birleştirip bina duvarlarına 'Evliya ruhiyçün el-Fâtiha' yazacak kadar latife sahibiydi. Evliya Çelebi nerelere seyahat etti? ◾ Ömrünü farklı şehirleri gezmeye, yeni kültürleri tanımaya ve insanlarla ünsiyet kurmaya adayan Osmanlı'nın en farklı siması Evliya Çelebi, yolculuklarını Seyahatname isimli eserinde detaylıca anlattı. İşte, Evliya Çelebi Seyahatname'sinde geçen coğrafyalar: Polonya, Almanya, Hollanda, Bosna-Hersek, Dalmaçya, Güney Rusya, Kırım, Kafkasya, İran. Mısır, Habeşistan, Anadolu, Rumeli, Suriye, Irak, Mısır, Girit, Hicaz, Ukrayna, Romanya, Slovakya, Transilvanya, Moldovya, Avusturya, Macaristan ve Sudan. Evliya Çelebi'nin gözünden İstanbul ◾ Gittiği şehirlerde çeşitli yerlere yazılar yazan seyyah, kutsal topraklarda da bu geleneği bozmayarak iki ayrı yere iz bıraktı. Bunlardan biri Hz. Muhammed'in (SAV) kabrinin yakınlarındaydı. Evliya Çelebi Hz. Muhammed'in (SAV) mezarının karşısındaki gonca bahçesinin duvarının önüne geldi. ◾ Yıllar önce gördüğü rüyada Resulullah'tan (SAV) şefaat dileyecekken yanlışlıkla seyahat isteyen ve böylece seyyâh-ı âlem olan Evliya Çelebi uzun gezilerin ardından artık şefaat dilemenin zamanı gelmişti. Bu kez dili sürçmedi. Büyük kalemini çıkardı ve duvara tek bir satır yazı yazdı: Şefâat yâ Muhammed Evliyâ'ya...