Büyük Valide Han'ın alarm veren kubbeleri

Kösem Sultan'ın, 17'nci yüzyılda kervansaray kompleksi şeklinde, vakıf malı olarak inşa ettirdiği Büyük Valide Han, günümüze kadar ulaşan kültürel miraslarımızın arasında önemli bir yere sahip. Bu eserin günümüzdeki hali ise içler acısı… Tahtakale, Mercan, Mahmutpaşa ve Kapalıçarşı'nın tam ortasında, dünyanın en eski alışveriş merkezlerinden biri olan ve Kösem Sultan'ın 17'nci yüzyılda inşa ettirdiği Büyük Valide Han, son zamanlarda gördüğü tahribatla gündeme gelmişti. Kubbeleri üzerinde zıplayarak fotoğraf çektirenler yüzünden çatısının bir bölümü 2016 yılında kubbeyle birlikte çökmüştü. Olay üzerine Kültür ve Turizm Bakanlığı'na bağlı Koruma Kurulu'nun yazılı kararıyla çatıya çıkış yasağı konulmuştu. Ancak Büyük Valide Han'da yasak delindi. Hanın kubbeleri üzerinde kalabalık bir ekiple reklam filmi çekildi. Kilolarca ağırlıktaki stüdyo kamera sistemleriyle yasaklı çatıyı adeta platoya çevirdi. Büyük Valide Han'ın yıllara meydan okuyan kubbelerini ve hanın tarihini derledik. Tarihi Yarımada'da Çemberlitaş, Beyazıt ve Eminönü arasında kalan ve Hanlar Bölgesi olarak bilinen yer Osmanlı döneminde birçok esnafın bulunduğu bir alandır. Osmanlı döneminde özellikle deniz yoluyla gelen malların rıhtımlara boşaltılıp bu hanlara yayıldığı bilinir. Bölgenin en önemli caddesi olan Çakmakçılar Yokuşu; Babıâli Caddesi, Divanyolu, Direklerarası gibi kentin şöhretli yollarından biridir. Bu yol aynı zamanda Mercan Ağa Mahallesi ile Taya Hatun Mahallesi arasındaki sınırı oluşturur. Aynı yokuşun üstünde, Büyük Valide Han dışında Büyük Yeni Han, Sümbüllü Han, Muradyan Han, Çakmakçılar Hanı, Sabri Safa Hanı, Nasır Hanı, Birlik Hanı da yer alır. Reşat Ekrem Koçu İstanbul Ansiklopedisi'nde 'Büyük Valide Han' maddesinde şu bilgileri aktarır: 'Hanın cephesinin bulunduğu Çakmakçılar Caddesi de tarihi bir yoldur. Bu yol üzerinde aşağıdan yukarı çıkılırken sağ taraftaki dükkânların hemen hepsinde tüfek ve tabanca çakmağı imal edilir, tüfekçi ustaları buradan çakmak satın alarak yaptıkları silahları tamamlarlardı.İstanbulkâri karanfil ve horozlu çakmak ile çekirge çakmak denilen neviler çok meşhur olup erbabı tarafından hararetle aranırdı. Yokuşun baş kısmındaki dükkânlarda da tığ imal eden esnaf bulunurdu.' Geçmiş yıllara göre önemli yapısal değişiklikler gösteren yokuştan, Eminönü Belediye Başkanlığı'nca hazırlanan 2003 tarihli Asırlar Boyunca Eminönü adlı çalışmada şöyle söz edilir: 'Bu meşhur yokuş eski simaını tamamen değiştirmiş, hüviyetsiz bir çarşı olmuştur. Büyük Valide Hanı, İstanbul'da İranlı küçük esnafın toplandığı bir site olmuşken o bile karışmıştır ki yakın geçmişte daha muazzam kapusunda ve bu kapunun içinde başka bir âlemin içine girileceği his edilir, görülürdü. Gündüz iş saatlerinde kalabalık bir yoldur, uğultusu eksik olmaz, bilhassa sırt hamalları daimi faaliyet halindedir. Atlı yük arabaları her iki istikamette gider gelir, motorlu nakil vasıtaları ancak yukarıdan aşağı inebilir. Trafiğin tıkandığı sık görülür.' Bu bilgilere, son yıllarda Tarihi Yarımada'nın ihyası bağlamında yeni bir uygulama olarak, Çakmakçılar Yokuşu'nun tekerlekli trafiğe kapatıldığını eklemek gerekir. Bölgeyi yaya gezenler için büyük kolaylık sağlayan bu uygulama burada çalışan işyerleri için aynı derecede elverişli olmamıştır. (Arkeologlar Derneği, İstanbul Şubesi, Zerrin İren Boynudelik.) Hanlar bölgesinde, Çakmakçılar Yokuşu üzerinde bulunan hanlar arasında döneminin en büyük yapısı olarak kayıtlara geçen bina Büyük Valide Han'dır. Kitabesiz olmasına karşın hanın 17. yüzyılda yapıldığı bilinir. Mimarı bilinmeyen yapının banisi, I. Ahmed'in eşi, IV. Murad ve I. İbrahim'in annesi Kösem Mahpeyker Sultan'dır. Ana cephesi Sultanhamam'dan Beyazıt'a çıkan Çakmakçılar Yokuşu'nda bulunan han, 17. yüzyılda Sultan IV. Murad'ın annesi Mahpeyker Kösem Sultan tarafından, vakıflarına gelir sağlaması için yaptırılmıştır. Büyük Valide Han, 17. yüzyılın ünlü seyyahı Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde şu şekilde yer bulmuştur: ''Bu hanın yerinde evvelce Cerrah Mehmed Paşa'nın sarayı vardı, zaman ile yıkılmış olduğundan Kösem Valide altlı üstlü üç yüz hücreli büyük bir bina ettirmiştir ki İstanbul'da Mahmud Paşa Hanı ile bundan büyük han yoktur. Bir tarafında dört köşeli bir cihannüma kalesi vardır ki göklere kadar uzanır. Develiği ve bin adet at ve katır alır ahırı vardır. Ortasında da bir camii şerif vardır.'' Hanın inşaatı başladığında burada bulunan mefdun Cerrahbaşı Mehmed Paşa'nın sarayı 'gereği' üzerine yıktırıldı. Hanın yine Kösem Sultan tarafından Üsküdar'da yaptırılan Çinili Camii'nin vakfiyesi olduğu pek çok kaynakta olduğu gibi Hadikatü'lCevami'de de yazmaktadır. 18. yüzyılda Hadikatü'l Cevami isimli kitabı kaleme alan Ayvansarayi Kösem Sultan'ın yaptırdığı Çinili Cami'yi anlatırken, bu hanın, camiye gelir getirmesi maksadıyla inşa edildiğini ifade etmektedir. İlk önce Sultan I. Ahmed'in hasekisi olan, daha sonra oğulları IV. Murad ve I. İbrahim'in saltanatları sırasında valide sultanlık yapan Kösem Sultan, daha sonra torunu IV. Mehmed'in iktidarı sırasında da ''Valide-i Muazzama'' olarak bu konumunu korumuştur. Uzun yıllar devlet idaresinde etkin rol oynayan Kösem Sultan'ın muazzam bir servete eriştiği herkesçe malumdur. Bir isyanda katledilen Kösem Sultan'ın yıllardır kazandığı servetine ait nakitlerin önemli bir kısmı da bu handaki bazı odalarda bulunmuştur. 17. yüzyılın tarihçisi Naima bu hadiseyi şöyle nakletmektedir: ''Mercan çarşısında bina ettiği han ki Valide Hanı dedikleri muazzam handır; o handa yirmi sandık filorin (Venedik altını) bulundu...' Büyük Valide Han tipoloji olarak iki katlı ve üç avlulu bir şehir hanıdır ve kapladığı alan bakımından İstanbul'da herhangi bir külliyeye ait olmayan en büyük şehir hanıdır. Ana cephesi Sultanhamam'dan Beyazıt'a çıkan Çakmakçılar Yokuşu boyunca III. Sultan Mustafa Camii hizasından başlayıp yokuşun üst tarafına kadar devam ederek arka taraftan da Uzunçarşı'da İbrâhim Paşa Camii yanına kadar geniş bir alanı kaplar. Haliç'e hâkim bir sırt üzerinde bulunmaktadır. Ölçüleri bakımından İstanbul'un en büyük ticaret hanı olan Büyük Vâlide Hanı, Sultan IV. Murad'ın (1632-1640) saltanat yılları içinde padişahın annesi Vâlide Kösem Sultan tarafından başta Üsküdar'daki Çinili Cami olmak üzere çeşitli yerlerdeki hayratına gelir sağlamak gayesiyle yaptırılmıştır. Büyük Valide Hanı'nın bir köşesinde gerçekten kare planlı bir kule bulunmaktadır. Schneider'in görüşüne göre bu kule Bizans çağından kalmıştır. İmparatorun saray muhafızının (Drungarios tes Biglas) makamı olan Vigla'nın da (Bigla) bu çevrede olması muhtemeldir. Bir ihtimale göre kule bu Vigla'ya aittir. Anlaşıldığına göre kule Büyük Vâlide Hanı'nın inşasından önce de vardı. Nitekim 1544-1555 yılları arasında İstanbul'da topografya ve arkeoloji incelemeleri yapan Fransız, Albi'li Pierre Gilles bu kuleyi Eirene Kulesi olarak adlandırır. 1553-1555 yıllarında İstanbul'da bulunan ve Galata sırtlarından şehrin büyük bir panorama manzarasını çizen Alman, Flensburglu Melchior Lorichs de (Lorck) bu büyük resimde Uzunçarşı'daki İbrâhim Paşa Camii'nin az berisinde bu kuleyi bütün heybetiyle göstermiştir. O sıralarda hayli yüksek olan kule sonraları alçalmıştır. 19. yüzyıl sonlarına doğru Sebah-Joaillier fotoğrafhanesi tarafından Galata Kulesi'nden çekilen resimlerde kule kare şeklindeki kitlesiyle belli olmaktadır. Bugün ise artık çevredeki yüksek yapılaşma yüzünden daha az belirgindir. O sıralarda hayli yüksek olan kule sonraları alçalmıştır. 19. yüzyıl sonlarına doğru Sebah-Joaillier fotoğrafhanesi tarafından Galata Kulesi'nden çekilen resimlerde kule kare şeklindeki kitlesiyle belli olmaktadır. Bugün ise artık çevredeki yüksek yapılaşma yüzünden daha az belirgindir. Dış görünüm bakımından değerlendirildiğinde, yapıldığı yıllarda da son derece canlı bir ticari faaliyet alanı olan Mercan bölgesinde hem bu karmaşık dokuya hem de eğimli topografyaya uyumlu olarak, organik bir plana ve dış görünüme sahiptir. Yolun eğimine bağlı olarak zemin kat dükkânların yüksekliği birbirinden farklıdır; yükseklikleri artar ya da azalır. Büyük Valide Han'da kışın ısınan insanlar Büyük Vâlide Hanı'nın Çakmakçılar Yokuşu üzerindeki dükkânlı cephesi muntazam kesme taştan ve tuğladan yapılmıştır. Bu cephedeki kapısı üstünde her biri dört kademeli yedi konsol üzerine oturmuş bir köşkü andıran pencereli bir çıkması vardır. Esasında inşaatının çok temiz bir işçilikle yapıldığı görülen içerideki sivri revak kemerleri de taş pâyelere oturmaktadır. Aslında kubbelerin kurşun kaplanmış olduğu anlaşılıyor. Fakat son devirde bunlar harap olduğu için tamamen sökülmüştür. Büyük Valide Hanı eğimli bir arazi üstünde ve kurulmuş bir şehir dokusu içine yerleştirildiğinden planı muntazam değildir. Ana kapıdan üçgen biçiminde küçük bir avluya girilir. Bunu takip eden ikinci avlu ise hemen hemen kare biçimli olup 63 × 66 m. ölçüsündedir. Bu avlunun ortasında mescid bulunur. Avlunun bir köşesindeki dar bir dehlizden geçilen üçüncü avlu dikdörtgen biçimli olup bodrumunda arazi meylinden faydalanmak suretiyle ahırlar yapılmıştır. Birinci ve ikinci avluda 153, üçüncü avluda 57 olmak üzere toplam 210 odası olduğu ileri sürülmektedir. Alt kat odaları beşik tonozlu, üst kat odaları kubbeli, revakları ise tonozludur. İkinci ve üçüncü avlulara açılan geçit dehlizleri çapraz tonozludur. Her odanın hem dışarıya hem de revaklara açılan pencereleri olduktan başka içlerinde ocakları ve dolap nişleri vardır. Üçüncü avlu köşesindeki 25 m. kadar yüksekliğe sahip kule 12 × 12 m. ölçüsündedir ve bugün harap durumdadır. Orta Bizans devrinde yapılmış olduğu tahmin edilen kule hanla birleştirilirken Türk duvar tekniğine göre dışı kısmen yenilenmiş, katlar ihya edilirken içine de kubbeli bir oda yapılmıştır. Kule bugün Karaköy Köprüsü üstünden bakıldığında görülebilmektedir. Büyük Valide Han'ın çatısından çekilen Boğaz'ın havadan görünümü Büyük Valide Hanı'nın 1906 yılı yazında bir kısmının yıkıldığı ve bazı kısımlarının da tehlikeli görülerek boşaltıldığı bir gazete haberinden öğrenilmektedir. Fakat herhalde İstanbul'da büyük tahribat yapan 1894 zelzelesinin sonucu olarak bu bölümler önce çatlamış sonra da yıkılmış olmalıdır. Valide Hanı'nın Han-ı Sagīr (küçük han) denilen arkadaki bölümünün 21 Mart 1926'da yıkılması üzerine şehremaneti (belediye) tarafından tehlikeli görülen bölümleri yıktırılmıştır. Bundan sonra tamamen bakımsız kalan Büyük Vâlide Hanı bir taraftan bir harabe haline gelirken diğer taraftan da aslî bünye ve mimarisini bozan inşaatlarla tarihî karakterine aykırı düşen bir biçime sokulmuştur. Büyük Valide Han'ın çatısından İstanbul Hanın büyük avlusu ortasında bulunan ve Mescid-i Îrâniyân adıyla tanınan fevkanî ahşap mescid 1950'li yıllarda bir yangın sonunda tamamen harap olmuş, 1951'de İranlılar Yardım Derneği tarafından şimdiki biçimiyle yeniden yaptırılmıştır. İkinci avludan üçüncüye geçit sağlayan tonozlu dehlizin sol duvarında 1320 (1902-1903) tarihli bir çeşme ayna taşı mevcuttur. Sokaktan birinci ve oradan ikinci avluya açılan kapıların ağaç üzerine iri başlı dövme çivilerle çakılmış demir levha kaplı kanatları henüz durmaktadır. Dış kapı halen tatil günlerinde kapatılmakta ve üzerinde yer alan küçük kapı kullanılmaktadır. 1989 Ekim'inde birinci avlu çok kötü durumda idi. İkinci avluda revak kemerleri önlerine yapılan yeni inşaatla kapatılmış, yalnız sol tarafta bazı kemerlerin sadece üstleri görülebilmekteydi. Üçüncü avlu ise içini dolduran yeni inşaatla kapatılmıştı. Hanın uç kısımlarında yıkık bölümler vardı. Valide Hanı basın tarihi bakımından da önemli bir yerdir. R. Ekrem Koçu'nun Cevdet Paşa'dan naklen işaret ettiğine göre İranlılar ilk Kur'ân-ı Kerîm baskılarını kaçak olarak Büyük Valide Hanı'ndaki basımevlerinde yapmışlardır. Yine burada bulunan matbaalarında çok tutulan kitapların korsan baskıları gerçekleştirilmiş ve İstanbul'da ilk olarak resimli dinî kitap ve levhaları da burada basmışlardır. Kaynak: TDV İslam Ansiklopedisi, Semavi Eyice.