İslam felsefesinden moderniteye: Zaman

Zamanın tanımı, ne olduğu konusu, hem bilim dünyasında hem de felsefi tartışmalarda sıklıkla dile getirilen bir konudur. 💠 🔹 Pek çok bilim insanı, zamanın gizemini arttıracak türde açıklamalara yer verir. Ancak buna karşın hiç kimse zamanı tam olarak açıklayabilecek bir tanım bulamamıştır. 🔹 Zaman evrende sahip olduğumuz en değerli ve yegâne kaynaktır. Zaman depolanabilen, saklanabilen, biriktirilebilen, satılabilen, satın alınan, devredilen, geri döndürülen, ileri sarılan bir şey değildir. 📌 İçinde bulunduğumuz durum, ortam veya meşguliyet bizim zamanı da kendimize göre tanımlamamızı sağlar. Zaman ve zamanın süresini belirten müddet gibi ifadeler Kur'an-ı Kerim'de geçmez. Buna karşın zamanın sürekliliği için kullanılan ebed ifadesi 38 ayette yer alır. 💠 🔹 Gece ve gündüzün peş peşe getirilmesi, bir işin ve ibadetin vaktini bildiren ibareler, gün, ay, yıl gibi belirtilen sınırlı zamanlara yer verilen Kur'an-ı Kerim'de, ahirete dair ayetlerde 'kıyamet günü, son gün, hesap günü, ayırım günü, din günü' gibi ifadeler çok sık geçer. 🔹 Kur'an-ı Kerim'de zamanla ilgili yer alan bir başka kavram ise 'saat'tir. Çoğunlukla kâinatın son bulacağı zamanı ifade eder, bazı ayetlerde de insanların ecellerinin değişmezliği bağlamında geçer. 🔹 Bazı ayetlerde fecir, kuşluk vakti, asr* örnekleriyle zamana yemin edilmesi onun değerine işarettir. (x) *Fecr suresi 1. ayetin tefsiri 📕 ve meali 🔊 (x) Duhâ suresi 1. ayetin tefsiri 📕 ve meali 🔊 (x) Asr suresi 1. ayetin tefsiri 📕 ve meali 🔊 💠 🔶 Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (sav) bir hadis-i şerifte zaman ile ilgili şöyle buyurmuştur: 'İki nimet vardır ki, insanların çoğu onları takdir etme hususunda aldanmışlardır. Bunlar, sağlık ve boş zamandır.' (x) Buhari, Rikak, 1 'Kıyamet gününde insanoğlu şu beş şeyden hesaba çekilmedikçe Rabbinin huzurundan bir yere kımıldayamaz: Ömrünü nerede ve nasıl geçirdiğinden, gençliğini nerede yıprattığından, malını nereden kazanıp nerede harcadığından, bildiği ile amel edip etmediğinden.' (x) Tirmizî, Sıfatü'l-kıyâme, 1 📌 Allah'ın Resulünün de vurguladığı üzere zaman oldukça büyük bir nimettir ve boş yere harcanan bir zamanın telafisi yoktur. İslam felsefesinde zaman, mekân ve hareketten ayrı düşünülemeyen bir kavram olarak kendisine yer bulmuştur. 💠 🔹 İslam düşüncesinde genel anlamda zaman kavramının tanımları Platon ve Aristo'nun görüşleri ile temellendirilmiştir. 🔹 9. yüzyılda yaşayan Müslüman âlim Ebû Bekir er-Râzî, mutlak zaman ve sınırlı zaman kavramları ile meseleyi ele almıştır. Mutlak zamanın kendine mahsus bir hareketi bulunduğunu; zamanın hareketin kendisi değil önce ve sonraya göre hareketin sayısı olduğunu ve bu sayımı yapanın insan zihni olduğunu savunmuştur. 📌 Tıp ve felsefe alanındaki çalışmaları ile tanınan 10. yüzyıl âlimi İbn-i Sina, zaman ile ilgili yazdığı şerhte şu sözlere yer vermiştir: 'Yüce âlem sermedde ve dehrde bulunmaktadır; bu âlem sâbit olup fikrin ve hatırlamanın değişmeye açık olmasında görüldüğü gibi bir değişkenlik âlemi değildir; değişkenlik âlemi hareket ve zamanın vuku bulduğu âlemdir.' 🔹 12. yüzyıl İslam düşünürü Gazali ise âlemin başlangıçtaki var oluşundan önce henüz fiziksel zamanın bulunmadığına; dolayısıyla zaman ve müddetin yaratıldığına dikkat çeker. (x) 📌 İbn Haldun düşüncesinde ihtiyaçlar ve boş zaman Kur'an-ı Kerim'in 103. suresi olan Asr suresi, İslam âlimlerin ve müfessirlerin zaman ile ilgili üzerinde durdukları bir suredir. 💠 🔹 'Asra yemin olsun ki...' şeklinde başlayan surede zikredilen 'asr' kelimesini müfessirler, ikindi vakti, ikindi namazı, mutlak zaman, Hz. Muhammed'in asrı, Asr-ı saâdet, Asr-ı nübüvvet ve âhir zaman olarak tefsir etmişlerdir. 📌 Asr suresinin meali: 'Asra yemin olsun ki insan gerçekten ziyandadır. Ancak iman edip iyi dünya ve âhiret için yararı işler yapanlar, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ve sabrı tavsiye edenler başkadır.' (x) 📌 Asr suresini dinlemek için tıklayın. 🔹 Asra yapılan yeminle insan hayatında zamanın önemi ve değeri arasındaki ilişki vurgulanmış; muhtevası bakımından İslam âlimlerince önemli görülen bir sure olmuştur. 🔹 İmam Şâfiî'nin bu sure hakkında 'Şayet Kur'an'da başka bir şey nazil olmasaydı şu pek kısa sure bile insanlara yeterdi. Bu sure, Kur'an'ın bütün ilimlerini kucaklıyor' dediği nakledilir. 💠 10. yüzyılda yaşayan muhaddis Beyhakî, ashaptan iki kişinin karşılaştıkları zaman birinin diğerine Asr suresini okumadan ve ardından selam vermeden ayrılmadıklarını rivayet etmiştir. 🔹 Bu sureyi okumanın faziletleri, Sa'lebî ve Vâhidî gibi bazı müfessirlerce Übey bin Kâ'b'dan nakledilen 'Allah Asr suresini okuyanın günahlarını affeder ve o kimse hakkı ve sabrı tavsiye edenlerden olur' mealindeki hadis ile vurgulanmıştır. (x) 📌 Ekrem Demirli'nin 'Asr üzerinde değerlendirmeler: Asrı ikindi vaktine sığdırmak' adlı yazısını okumak için tıklayın. Müslümanların ibadeti için en önemli unsurlardan biri olan zamanın hesaplanması, âlimlerin en büyük önceliklerindendi. 💠 🔹 Bu konuda en önemli etken, astronomik keşiflerin yapılması ve gök cisimlerinin hareketiydi. Namaz vakitleri sabah, öğle, ikindi, akşam ve yatsı olmak üzere Güneş'in gökteki konumuna göre belirleniyordu. 🔹 Dünyanın her yerinden kıbleyi bulabilmek, gök cisimlerinin konumunu bilmek ile mümkündü. Öte yandan Kur'an-ı Kerim'de göklerle ilgili ayetlerin anlamını araştırmak da astronomi biliminin gelişmesini sağlayan bir diğer unsurdu. 📌 Son olarak ise Ay'ın hareketlerine bağlı olan hicri takvimin takip edilebilmesi için gökyüzünün izlenmesi gerekiyordu. Hicri takvime göre, Ay'ın evreleri ve konumu, aylar konusunda belirleyici oluyor; hilalin görünmesiyle birlikte yeni ay başlıyordu. Ömrünü ilme adayan, birden çok bilim dalında ihtisaslaşan Müslüman âlimler, yepyeni keşiflerde bulunarak, hayatımızı kolaylaştıran pek çok aletin temellerini attılar. 💠 Zaman hesaplamaları ve saatler de onlardan biriydi. Bu dönemde geliştirilen saatler, bugün kullandığımız pek çok buluşun da zeminini hazırladı. 🔹 8. yüzyılda Halife el Velid bin Abdülmelik döneminde Şam Ümeyye Camisi'nde bir güneş saati imal edilmişti. 🔹 Namaz vakitlerini belirlemek için 9. yüzyılda yaşayan ünlü astronom el Harizmi, bir pergel icat etmişti. 🔹 1000'li yıllarda Mısır'da yaşayan astronom Ali bin Abdarrahman bin Ahmed ibn Yunis, günü 12 saate böldüğü avize şeklinde bir saat düzeneği tasarlamıştı. 🔹 1000'li yıllarda bilim tarihçisi İbn Nedîm, bir risalede 12 saate bölünen su saatinin varlığından söz etmiş; bu saate Arşimet'in adının verildiğini söylemişti. 🔹 Saatler konusunda en ilginç tasarıma sahip özellikteki buluşlara 12. yüzyılda yaşayan el Cezeri imza atmıştı. Yaptığı otomatlarla adından söz ettiren Cezeri, filli su saati yapmış; yarım saat ve 1 saatlik süreçleri kurduğu sisteme entegre etmişti. 🔹 13. yüzyılın sonunda yaşayan Yemen'deki Resuliler Hanedanı sultanı el Melik el Eşref Ömer bin Yusuf, bir güneş saati yapmayı başarmıştı. 🔹 13. yüzyılda geliştirilen astronomi âlimi Merrâkuşi tarafından geliştirilen silindir şeklindeki güneş saati, taşınabilir özellikteydi. (x) 📌 İslam uygarlığında Müslüman âlimlerin icat ettiği saatler 19. yüzyıla kadar her ülke, zaman kavramını güneşe göre kendisi belirliyordu. 💠 🔹 Sanayi Devrimi sonrası, ticari faaliyetlerin artması, demiryolları ve iletişim ağlarının gelişmesiyle küresel zaman ve saat kavramına ihtiyaç duyuldu. 🔹 1880'li yıllarda 25 ülkeden 41 delege, ABD'nin Washington kentinde bir araya geldiler ve düzenledikleri konferans ile dünyanın saat dilimlerini belirleyecek bir karar aldılar. Yapılan oylama sonucu 22 oyla İngiltere'deki Greenwich kenti, '0 meridyeni' olarak belirlendi. 🔹 Bunun nedeni ise emperyal bir güç olarak İngiltere'nin deniz ötesi faaliyetleri, dünya deniz ticaretini yürüten denizcilerin yüzde 70'inden fazlasının oylamadan önce de Greenwich zaman dilimini kullanıyor olmasıydı. 🔹 Böylece dünyada ekonomik sistemin yapısını oluşturan İngiltere, ülkeleri belirli saat dilimlerine uyduran küresel ortak saat uygulamasını başlattı. (x) 📌 Osmanlı'nın zamana yenilen zaman odacıkları: Muvakkithâneler Ortak dünya saatinin belirlendiği konferansa, Osmanlılar da katılmışlardı. 💠 🔹 Bilimsel çalışmalarla sınırlı kalmak şartıyla bu sistemi kabul eden Osmanlı Devleti, yeni sistemin etkilerini ilk zamanlarda fark edemediler. 🔹 Ancak 1900'lü yılların başlamasıyla birlikte bu sistem dünyayı ve dünyanın zaman algısını baştan aşağı değiştirdi. 🔹 Cumhuriyet'in kurulmasının ardından Türkiye'nin bu yeni sistemi kabul etmesiyle 1926'da günün son saatini akşam ezanının da vakti olan güneşin batış vakti kabul eden eski saat anlayışı, tarihe karıştı. Hicri ve rumi takvimin yerini miladi takvim aldı. 🔹 Bu geçiş, yalnızca günlük saatin belirlenmesi ile sınırlı kalmadı; aynı zamanda insanların düzeninde önemli etkiler oluşturdu. 🔹 Toplumun güneşe yönelik yaşamı ve ezanın önemli bir zaman unsuru olarak görüldüğü ortamdan ekonomi eksenli bir saat anlayışına doğru yönelme başladı. 📌 OKUMA ÖNERİSİ Ahmet Hamdi Tanpınar romanlarının gizli kahramanı: Zaman 🔶 Edebiyatımızın usta kalemi Ahmet Hamdi Tanpınar, zaman denilince belki de akla ilk gelen yazardır. Ünlü edebiyatçının 'Ne içindeyim zamanın/ Ne de büsbütün dışında' dizeleri, zihnimizin kuytularına adeta bir mıh gibi kazınmıştır. Bu dizeler Tanpınar'ın bütün bir sanat ve edebiyat felsefesinin temellerini oluşturur. 🔶 Romanlarında da şiirinde ifade ettiği gibi 'parçalanmaz bir akışın' yani zamanın izini süren Tanpınar... Zaman kavramı hakkında en çok düşünen yazarların başında gelir. Hatta öyle ki zaman Tanpınar'ın romanlarındaki gizli bir kahraman gibidir. (x)📌 İçeriğin tamamına ulaşmak için tıklayın. Zamanın paha biçilmez bir kaynak oluşu, geri getirilemez özelliği ve zaman boyunca gerçekleştirilecek faaliyetlerden kazanç sağlama fikri, zaman yönetimini de bir sektör haline getirdi. 💠 🔹 Emperyal bir saat düzeni ile modern zamanda her şeyin belirleyicisi haline gelen zaman, her meslekten bireyin üzerinde baskı kuran, evrensel bir olgu olarak karşımıza çıktı. 🔹 Hal böyle olunca zaman üzerinde bir 'tahakküm kurulabilir mi' sorusundan hareketle 'zaman yönetimi' kavramı ortaya çıktı. 🔹 Zaman yönetimi kavramı ilk kez, meşgul yöneticilerin zamanlarını daha iyi organize etmelerine yardımcı olmak üzere 'bir eğitim aracı' olarak Danimarka'da görüldü ve zamanla dünyaya yayıldı. 💠 Kapitalizm ile ekonomi ve üretimin başlıca sermayesi haline gelen zaman; üretim, makine ve sanayinin gelişmesi ile bir meta haline gelmekten kurtulamadı. 🔶 Oluşturulan sistem ile modern dönemde zamanın efendisi, işveren ve üretim kontrolünü sağlayan kişi haline getirildi ve bu durum bir sistem olarak karşımıza çıktı. 🔶 Günümüzde adeta bir sektör haline gelen zaman yönetimi, bireyin kendisini ve işlerini yaşanan zaman süresi içinde istenen düzeyde planlaması olarak tanımlanır. 🔶 Zaman üzerinde bir yönetimden söz etmekten ziyade, kişinin vaktini en verimli şekilde değerlendirmesi söz konusudur. (x) 📌 Zamanı etkili kullanmanın altın kuralları Allah Resulünün de hadis-i şeriflerde bildirdiği üzere zaman, oldukça büyük bir nimettir ve boş yere harcanan bir zamanın telafisi yoktur. 💠 🔹 Örnek bir vaize olan ve ilahiyat alanındaki yazıları ile tanınan Fatma Bayram, bu konuda zaman ve gün geçirme kavramına atıfta bulunarak 'zamanın seyircisi' olan bireylere atıfta bulunur. 🔹 Bir Müslümanın her anın kıymetini bilmesi, kişiyi cennete götürecek amellere yoğunlaşması, zamanını kimle ya da kimlerle geçirdiğine dikkat etmesi ve bu konuda seçici davranması gerektiği vurgulanır. 🔹 Dünyadaki hiyerarşiler, modern dünyanın bizi mahkûm ettiği etiketler, nihai anlamda yalnızca bir araçtır. 🔹 Bu nedenle Müslüman, içinde bulunduğu her anı, bir ganimet olarak görüp iyiliklerini arttırmaya çalışmalıdır. 💠 Fikriyat yazarı Prof. Dr. Mehmet Emin Ay, zaman yönetimi ile ilgili düzenlenen konferanstan notlar aktarmış ve gençlerle ilgili şu çözüm önerilerine yer vermiştir: 🔶 Gençlere doğru ve verimli 'zaman yönetimi' öğretilmeli, Hz. Peygamber'in örnekliğinde uyku düzeni, günlük ve haftalık programlar hakkında eğitim verilmelidir. 🔶 Zaman Fıkhı Anabilim Dalı kurulmalı ve Hz. Peygamber'in gençliği, Peygamberliği döneminde gençlerle iletişimi ve hedeflediği gençlik konularında detaylıca araştırmalar yapılmalı ve ulaşılan bilgiler bir din öğretimi programı içerisinde gençliğe aktarılmalıdır. 🔶 Gençlere doğru sosyal medya kullanımı hakkında bilgi verilmeli, zaman bilinci aşılanmalı ve uygulaması kontrol edilmelidir. Teknolojik imkânların ve sosyal medyanın olumlu yönlerinden yararlanılmalı, dini bilgiyi gençliğe ulaştırmada bir araç olarak kullanılmasının yolları araştırılmalı ve oluşturulmalıdır. (x) 📌 Prof. Dr. Mehmet Emin Ay'ın kaleminden 'Gençliğin önemli sorunlarından biri: Zaman yönetimi'

İslam felsefesinden moderniteye: Zaman

ZAMAN NEDİR?