Hicri birinci asırda tefsir faaliyetleri
Bütün ilimlerin ortaya çıktığı bir tarih, onu kuran bir kişi veya kişiler ve o ilimin teşekkülünü oluşturan birtakım olaylar olduğu gibi tefsir ilminin de ortaya çıktığı bir tarih, ona yön veren ve şekillendiren kişi ve olaylar vardır. Bu yazımızda, hicri birinci asrın sonuna gelindiğinde tefsir çalışmalarının hangi temel düzeye ulaştığını ve bu süreçte kimlerin tefsir ilmi üzerinde nasıl bir etki oluşturduğunu, sizler için derledik.
➡ Kur'an insanlığı doğru yola iletmek üzere indirilen bir kitaptır. Kur'an'daki pasaj ve metinleri anlaşılır hale getirmek tefsir ilminin esas amacıdır. Tefsir sözlükte bir şeyi açıklamak, ortaya çıkarmak ve kapalı bir şeyi açmak, üzerindeki örtüyü kaldırmak gibi manalara gelmektedir.[1]
📌 Literatür olarak tefsir; Allah Teâla'nın muradına delaleti bakımından beşer gücünün yettiği ölçüde Kur'an'ın manasını araştıran bir ilimdir.
➡ İlk dönemlerden itibaren Kur'an tefsirinde başlıca iki eğilim söz konusudur. Bunlardan biri dirayet diğeri ise rivayet tefsiridir. Dirayet yalnızca rivayete bağlı kalmayıp Kurani nasları dil, edebiyat ve çeşitli ilimlere dayanarak tefsir etmek demektir. Rivayet ise sırf nakle yani ayet ve hadislere dayalı olarak yapılan bir tefsir çeşididir.[2]
➡ Şimdi tefsir ilminin oluşumu ve gelişimi açısından hicri birinci yıl içinde asra damgasını vurmuş bazı isimlerden bahsedelim.
📖 TEFSİR İLMİNİN DOĞUŞU VE ŞEKİLLENİŞİ
📌 1. Hz. Muhammed (sav)'in tefsir ilminin oluşumundaki rolü
➡ Hz. Muhammed (sav) kendisine indirilen ayetleri ashabına iletiyordu. Vahyin ilk muhatapları olan sahabe-i kiram genel itibari ile ayetlerin ne demek istediğini anlıyorlardı. Çünkü onlar hem bütün olayların birebir şahitleriydiler hem de Arapça dilinin bütün inceliklerine hâkimdiler. Ancak kimi zamanlar Hz. Peygamber manaları kapalı olan lafızları ashabına açıklayarak ayetleri daha anlaşılır kılıyordu. Bu anlamda Hz. Muhammed (sav) Kur'an-ı Kerim'in ilk müfessiridir diyebiliriz.
➡ Hz. Peygamber'den sonra Hz. Ebu Bekr (v.13), Hz. Ömer (v.23), Hz. Osman (v.35), Hz. Ali (v.40), Abdullah bin Abbas (v.68), Abdullah bin Mesud (v.34), Ubey bin Ka'b (v.30), Zeyd bin Sabit (v.45), Abdullah bin Zübeyr (v.73), Ebu Musa el-Eşari (v.44), Hz. Aişe (v.58) ve Ebu Hureyre (v.58)'in yürütülmekte olan ilmi faaliyetlerde çok müstesna bir yere sahiptir. Ayrıca bu kimseler meşhur sahabi müfessirler ve muhaddisler arasında zikredilirler.
📌 2. Abdullah bin Abbas: Abdullah bin Abbas çocuk sahabilerden sayılmaktadır. Hz. Muhammed (sav)'in amcasının oğludur. Tefsir ve fıkıh ilminde otorite kabul edilir. Çokça hadis rivayet etmiş ve fetva vermiş sahabilerin başında gelir. Abdullah bin Abbas rivayet ve içtihat konusunda oldukça cesaretlidir. Kendisine atfedilen birçok rivayet bulunur. İbn Abbas Mekke tefsir ekolünün kurucusudur. Bu ekolün yetiştirdiği en seçkin öğrenciler ise şunlardır: Said b. Cübeyr (v. 95/714), Mücahid b. Cebr (v. 103/721), İkrime (v. 105/723), Ata b. Ebi Rabah (v. 114/732), Tavus b. Keysan (v. 106/724).
📌 3. Abdullah b. Mesud: Tefsir, hadis ve fıkıh ilminde otorite kabul edilir. Vahyin inişini günbegün takip ederek kendisine has Mushaf yazan sayılı sahabelerdendir. Çok sayıda hadis rivayet etmiştir. Kufe-Irak tefsir ekolünün kurucusudur. Mesruk b. el-Ecda' (v. 63/683), Esved b. Yezid (v. 75/694), Mürre b. el-Hemedani (v. 90/708), Amir eş-Şa'bi (v. 103/721), Hasan Basri (v. 110/728), Katade b. Diame (v. 117/735), İbrahim en-Nehai, İbn Mesud'dan ilim alarak yetişmişler ve tefsir alanında ün kazanmışlardır.
📌 4. Ubey b. Ka'b: Eski bir Yahudi bilgin adamı ve vahiy kâtibidir. Tefsir ve kıraat alanında otorite kabul edilir. Medine tefsir ekolünün kurucusudur. Ebu'l- Aliye (v. 90/708), Muhammed b. Ka'b el-Kurazi (v. 118/736), Zeyd b. Eşlem (v. 136/753), doğrudan veya dolaylı biçimde Ubeyy b. Ka'b'dan ders almışlardır. Sahabi arasında Allah'ın kitabını en iyi bilen kişilerden biri olarak ün kazanmıştır.
📌 5. Hz. Ali: Hz. Ali henüz Hz. Muhammed hayatta iken Kur'an'ın tamamını ezberlemişti. Hz. Ali, ahkam ayetlerinin tefsirinde özellikle hukuki konularda ashab tarafından çok itimat edilen bir şahsiyet olmuştur. Onun bu yönünü Hz. Ömer: "En isabetli hüküm verenimiz Ali idi." sözüyle ortaya koymaktadır.
📌 6. Zeyd b. Sâbit: Hadisleri anlama ve sünnetleri tesbit etme hususunda uzman bir sahâbîydi. İslâm tarihi boyunca Zeyd b. Sâbit'in adı ilim ve fetva ehli olan sahâbîler arasında zikredilmiştir. Vahiy kâtiplerindendir ve mushafın cem edilmesi için toplanan kurulun başkanlığını yapmıştır.
📌 7. Sa'id b. Cübeyr (v.95) : Abdullah b. Abbâs ve Abdullah b. Ömer'e talebe olmuştur. Tabiindendir. Hadîs, fıkıh, tefsir ve kırâat ilimlerinde, onlardan çok rivâyette bulunmuştur. Zamanının önde gelen âlimlerinden birisi olmuştur. Haccac tarafından öldürülmüştür.
📌 8. Ebu'l-Aliye (v.90) : Ebü'l-Âliye'nin rivayetleri Kütüb-i Sitte'de yer almış, İbn Ebû Dâvûd kendisinden, "Sahâbîlerden sonra Kur'an'ı en iyi bilen kimse" diye söz etmiştir. Zehebî de İbn Ebû Dâvûd'un "Kur'an'ı en iyi bilen" ifadesiyle Kur'an'ın tefsirini kastettiğini ileri sürmüştür. Muhaddis ve kıraat âlimidir. Hz. Ebubekir'in zamanında Müslüman olmuştur.
📌 9. Alkame b. Kays (v. 61) : Kur'ân-ı Kerîm'i ve fıkıh ilmini Eshâb-ı kirâmdan Abdullah İbni Mes'ûd'dan öğrendi. Tefsîr, hadîs, fıkıh ilimlerinde büyük bir âlimdir. Tâbiînin büyüklerindendir. Hz. Peygamber zamanında doğmuş ama O'nu görememiştir. Birçok sahabeden hadis rivayet etmiştir.
📌 10. Said b. Müseyyeb (v.94) : Tabiîn devrinde Medine'de yetişen yedi büyük âlimden biridir. Fetva verme ve hadis rivayeti konusunda otorite kabul edilir. Büyük âlimin kişiliğinden ötürü tefsir ilmine yaptığı katkıları yadsınmazdır.
FİKRİYAT
SÜMEYYE ALI JABER