Bir cami mûsikîsi şekli Feraciye

Câmi mûsikîsi, câmide ibadet maksatlı faaliyetler esnasında oluşturulan, sese dayalı bir mûsikîdir. Genellikle namaz etrafında şekillenen fakat bunun haricinde de bazı formları, şekilleri ihtiva eden, daha ziyade Arapça güftelere yer verilen câmi mûsikîsinde hâkim olan ruh, zühd, takva, ubûdiyet ve duadır.

Câmi mûsikîsi, ezan, kamet, namaz sonundaki tesbihât, bayram, cuma ve cenâze salâları, salât-ı ümmiye, temcîd, tekbir, mevlid, mirâciye, na't, tevşîh ve ilâhî gibi formlardan oluşmaktadır.

DEVAM EDEN BİR GELENEK

Anadolu'da uzun yıllar geleneksel olarak varlığını devam ettiren bir eser.

Genellikle İstanbul'daki bilgi ve uygulamalar kayıtlara geçirildiği için Anadolu'da uzun yıllar geleneksel olarak varlığını devam ettiren Dinî mûsikî örneklerini derleme pek az yapılmıştır. İşte "Feraciye" de Türk Din Mûsikîsi alanında yazılan eserlerde yer almayan ve hakkında yazılı bilgi olmayan bir Câmi mûsikîsi şeklidir.

Feraciye, kelime olarak Arapça f-r-c kökünden, "ferahlık, kurtuluş" mânâsındaki "ferec" veya "furcet" mastarından türemiştir. "El-Ferec", bir kimsenin gam ve tasasını keşf ve izâle etmek; şiddetten kurtulmak gibi mânâlara gelmektedir. Feraciye, doğum yapacak olan kadının doğumunun kolay geçmesi, hasta olan kişinin şifâ bulması, hapiste olup da mahkemesi olanın beraat etmesi, sekerât anındaki birinin rûhunu kolay teslim etmesi, borcu olanın borcunu ödeyebilmesi, darda kalmışların selamete kavuşması gibi sebeplerden ötürü câmide/minârede dua niyetiyle okunan bir form için kullanılmaktadır.

Feraciye, Şanlıurfa merkez, Siverek ve Birecik ilçeleri, Mardin merkez, Nusaybin ve Midyat ilçeleri, Şırnak'ın (yarım asır kadar önce Şırnak'ta da okunduğu halde şimdi okunmamaktadır.) Cizre ilçesi ve Siirt il merkezi gibi Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin bir bölümünde icrâ edilmektedir. Feraciye'nin bu yerlerde ne zamandan beri okunduğu hususunda yazılı veya sözlü bir bilgi mevcut değildir. Feraciye, günün herhangi bir saatinde minârede, imam veya müezzin tarafından icrâ edilmektedir. Bazen yatsı ve sabah ezanlarından sonra okunsa da, daha çok gündüz saatlerinde ezan sonrası veya namaz vakitleri arasında okunmaktadır. "Feraciye" şeklinde telaffuz edilmesi uygun olan bu kelime, okunduğu yerlerde bazen "farâciye", "faraclık" ve "ferec" olarak ifade edilmektedir.

EN AZ 200 YILLIK BİR GEÇMİŞ

Feraciye, bir taraftan Allah'a yalvarış ve dua, diğer taraftan okutanın niyetinin gerçekleşmesi için işiten insanlardan dua talep edilmesi ve yapılan duaya "âmin", "Allah kurtarsın" veya "Allah yardım etsin" demelerini sağlamak maksadıyla okunmaktadır. Feraciye'nin güftesi, Arapça olup Türk mûsikîsi makâm ve nağmeleriyle okunmaktadır.

Güftenin kime ait olduğu veya kim tarafından tertiplenerek başlatıldığı bilinmemektedir. Umumiyetle mâbed mûsikî formları sıkı sıkıya muhafaza edildikleri için günümüzde yetmiş seksen yaşındaki insanların babalarından ve dedelerinden naklettikleri şifâhî bilgilere dayanarak feraciyenin, en az iki yüzyıllık geçmişi olan önemli bir kültür unsuru olduğunu söyleyebiliriz.

Allâhümme yâ fârice'l-ferac

Ve yâ men indehû mefâtihu'l-ferac

Ve yâ ümmete Muhammed

Rahimallâhu men deânâ bi'l-feraci ve'l-âfiyeh

Yâ Kerîm, yâ Rahîm, yâ Allah

Mezkûr feraciyenin Türkçe anlamı:

Ey Allah'ım, ey kurtuluşu sağlayan,

Ve ey kurtuluşun anahtarı yanında olan,

Ve ey Muhammed ümmeti,

Bize kurtuluş, ferah ve âfiyet dileyene Allah rahmet etsin.

Feraciye, okuyan kişilerin musiki bilgisi veya maharetiyle ilgili olarak Şanlıurfa'da daha çok Sabâ, bazen de Hüseynî makâmında serbest ve irticâlî okunmaktadır.

Nusaybin'de icrâ edilen feraciye duasının genel olarak hem okunma sebep leri hem de metin (güfte) yönünden diğer yerlerde okunanlar ile benzerliği ve farklılığı bulunmaktadır. Hastalık, doğum, ölüm (sekerat), askerlik, darda kalma, kaybolma gibi sebeplere ilaveten ay tutulması durumunda da okunduğu ifade edilmektedir.

Siirt'de "ferec duası" denilen ve Türkçe "aydınlık duası" olarak tercüme edilen feraciye, diğer yerlerde olduğu gibi hastaların, borçluların, sıkıntıda olanların dua olarak minarelerden okuttukları bir duadır. Toplumsal olaylar için de okutulan "ferec duası" bir yakarış olarak düşünülmektedir. Gaye, minareden okutulan bu duayı duyanların "âmin" demek sûretiyle duaya katılmalarını sağ- lamaktır.

BÖLGESEL OLDUĞU İÇİN HENÜZ ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMAMIŞ BİR FORM

Câmi mûsikîsi, dinî mûsikînin bir bölümünü oluşturmaktadır. Câmi mûsikîsine ait ezan, kamet, salâ gibi bilinen formların yanı sıra belki de bölgesel oldu- ğu için henüz üzerinde araştırma yapılmamış ve bu yüzden de mûsikî literatürüne girmemiş formlar vardır. Bunlardan biri de yukarıda incelemeye çalıştığımız Feraciye'dir.

Feraciye, genel olarak bela ve musibetlerden kurtuluş için minârede salâ tarzında okunmaktadır. Bayram, cuma ve cenaze salâlarının icrâsında olduğu gibi feraciye formunda da çoğunlukla tercih edilen makam, Hüseynî'dir. Bunun yanında Sabâ, Uşşâk ve Hicâz makamlarında da icrâ edilmektedir. Feraciye'nin okunduğu mezkûr yerler, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde sosyo-kültürel açıdan benzerlikler taşıyan yerlerdir. Tarihten günümüze ilim ve kültür merkezi olan bu yerlerin feraciye konusunda birbirinden etkilenmiş olması düşünülmektedir.