Geleceğin kültür köprüsü kitapçıların tarihi serüveni

"Kitap alın, bildiklerinizi yazın; zira söz uçar ama yazı kalır."

İbnü'n-Nedim'in sattığı kitapların kataloğu olan Fihrist adlı eser, sınırsız sayıda konuda altmış binin üzerinde kitap adı içerir. Fihrist'in ilk bölümünün ilk kısmı Çince dâhil olmak üzere farklı yazı stillerine, kâğıt kalitelerine, hattatlıkta mükemmelliğe ve kitapların mükemmeliyetine ayrılmıştı.

Bunu izleyen kısımda dil ve güzel yazı üzerine çok sayıda eser adı sıralanıyordu: Hristiyanların ve Yahudilerin kutsal kitapları, Kur'an-ı Kerim ve şerhler, dilbilim çalışmaları, tarih ve soy ağacı kitapları, resmi devlet işleri, mahkeme kayıtları, İslam öncesi ve İslam döneminde ait şiirler, çeşitli Müslüman ekollerine ait eserler, çok sayıda irfan sahibinin biyografisi, Yunan ve İslam felsefesi, matematik, astronomi, Yunan ve İslam tıbbı, edebiyat, popüler kurgu, seyahat (Hindistan, Çin ve Çinhindi), büyü, masallar ve muhtelif konular.

Arapça'da varak anlamına gelen kâğıdın icadıyla birlikte verrak mesleği oldu. Verrak unvanı kâğıt satıcıları, yazarlar, tercümanlar, kopyacılar, kitap satanlar, kütüphaneciler ve tezhipçiler için kullanılmıştır. Verrakin mesleğinin İslam dünyasında kâğıt üretiminin başlamasından kısa bir süre sonra ortaya çıktığına inanılmaktadır.

Büyük ihtimalle, verraki kitapçıların ortaya çıktığı ilk büyük şehir Bağdat'tı ve kâğıdın yayılmasıyla birlikte, İslam dünyası genelindeki sahafların sayısında patlama yaşandı.

Fas'ta kitap ciltleyen ya da satan kişilerle birlikte sahaflar, kütübiyyin adı veriliyordu; bu kişilerle birlikte sahaflar, kütüphaneler, kopyacılar ve kâtipler 12'nci yüzyılda Fas'ın Merakeş şehrindeki belirli bir yerde toplanmıştı. Burası her iki tarafından ellişerden toplam yüz kadar sahaf ve kütüphane bulunan bir caddeydi.

Bu faaliyetler kitap basımını ve genel okuma alışkanlığını sürekli teşvik eden Yakub Mansur döneminde zirveye ulaştı. Hatta bir hikâyeye göre, ünlü bir edebiyatçı olan İbn Sakr, Merakeş'teki sekiz aylık kuşatmada aç ailesine yiyecek bir şeyler almak için evinden çıkar, ancak yiyecek almak yerine tüm parasıyla bir kitap alır.

İBNÜ'N-NEDİM KİMDİR?

Arap bibliyografya âlimi, el-Fihrist adlı eserin müellifi.

Hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Bağdat'ta yaşadığı ve orada öldüğü biliniyorsa da doğum tarihi kesin olarak belli değildir. el-Fihrist'te (s. 330), Hâricî fukahasından olan dostu Berdaî'den söz ederken onu 340'ta (951) gördüğünü ve kitaplarının listesini aldığını belirtir. Anılan tarihte bu âlimle tanışıp dostluk kuracak kadar olgun bir yaşta olduğuna göre 320 (932) yılı civarında doğduğu söylenebilir.

Babası gibi İbnü'n-Nedîm de "varrâk" idi. "Virâka" (kitap istinsah edip ciltlemek, kitap ticareti yapmak) mesleğini babasından öğrenmiş, bu sayede devrin ilim, kültür ve sanat çevreleriyle ilişki kurma, değişik konularda pek çok kitap tanıma imkânına kavuşmuştur.

el-Fihrist'te çeşitli dinler, mezhepler, ilimler ve sanatlar hakkında bilgi verirken, bu alanlarda yazılmış eserleri ve bunların muhtevalarını tanıtırken âdeta her alanın uzmanı gibi sağlam bilgiler aktarmasından çok yönlü ve esaslı bir tahsil gördüğü belli olmaktadır. Yazı, dil, edebiyat, hadis, fıkıh, felsefe, mantık ve Helenistik dönem ilim ve kültürleriyle ilgili geniş bilgisini hocaları arasında yer alan Ebû Saîd es-Sayrafî, Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, Îsâ b. Ali, Ebû Abdullah el-Merzübânî, İbnü'l-Hammâr, İbn Kirnîb ve Ebû Süleyman es-Sicistânî gibi âlimlere borçludur.

İBNÜ'N-NEDÎM'İN FİHRİSTÜ'L-KÜTÜB ESERİ

İbnü'n-Nedîm'in 377 (987) yılında kaleme aldığı, Fihristü'l-kütüb, Fihristü'l-ulûm ve Fihristü'l-ulemâ adlarıyla da bilinen, fakat kısaca el-Fihrist diye tanınan kitabı İslâm dünyasında bibliyografik eserler türünün ilkidir. Zamanla kaybolmuş pek çok eserin adı, konusu ve müellifi hakkındaki bilgiler sadece bu eser sayesinde günümüze ulaşabilmiştir.

İslâm'ın altın çağı olarak kabul edilen ilk dört asırda dinî, fikrî ve ilmî alanlarda yazılmış Arapça telif eserlerle tercümeler ve bunların müellifleri hakkında verdiği bilgilerle ilim dünyasına ışık tutan el-Fihrist "makale" adını taşıyan on bölümden oluşur ve her bölüm "fen" başlığıyla alt bölümlere ayrılır.

Birinci bölüm çeşitli milletlerin konuştuğu diller, kullandığı yazılar ve bunların özelliklerinin yanı sıra mukaddes kitaplar, Kur'ân-ı Kerîm, kıraat ilmi ve kurrâlara ayrılmıştır. İkinci bölüm dil ve gramer hakkında olup Arap nahvinin teşekkülü, Kûfe ve Basra dil okullarında nahiv ilminin gelişmesi gibi konularla ilgili bilgiler içermektedir. Üçüncü bölümde tarih, siyer, ensâb âlimleri ve bunların eserleriyle kâtipler, divanlar, nedimler, mûsikişinaslar tanıtılmakta ve eğlenceye dair konulara yer verilmektedir. Dördüncü bölüm şiir ve şairler, beşinci bölüm kelâm ve İslâm'da kelâm akımları hakkındadır. Altıncı bölüm fıkha ve fıkhî mezheplere ayrılmış olup eserin en geniş kısmıdır. Yedinci bölüm felsefeye ve Eskiçağ'dan intikal eden ilimlere, sekizinci bölüm sihir, büyü, tılsım, illüzyon ve hurafelere ayrılmıştır. Dokuzuncu bölüm Kaldeliler, Sâbiîler, Maniheistler, Mezdekîler gibi eski Mezopotamya ve Pers din ve kültürlerinin uzantısı olarak varlıklarını devam ettiren din, mezhep ve kültürleri, onuncu bölüm de İlkçağ'dan itibaren eski kimya alanındaki çalışmaları içermektedir. Eserde birinci bölümün ikinci kısmında yahudi ve hıristiyan kutsal kitaplarına da temas edilmekte, yahudi âlimlerinden sadece Saîd el-Feyyûmî'ye (Saadia Gaon) yer verilmekte, ayrıca bazı hıristiyan din âlimleri tanıtılmaktadır.

İlim, kültür ve medeniyet tarihi bakımından büyük değere sahip olan el-Fihrist'in ilk ilmî neşrini yapmak üzere Gustav Flügel 1850'de çalışmaya başlamış, onun 1870'te ölümü üzerine Johannes Roediger ve August Mueller eksikleri tamamlayarak neşri gerçekleştirmişlerdir.