Cumhuriyet gerçekte ne zaman ilan edildi?

İstanbul'un işgali üzerine son Osmanlı parlamentosu dağıtılmış; 23 Nisan 1920'de Ankara'da bir meclis toplanmıştı. Anadolu'da, münfesih İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin devamı mahiyetindeki müdafaa-i hukuk cemiyetlerinin mümessillerinden teşekkül eden bir meclis toplandı.

Gerek seçim usulü, gerekse halkın bütününü temsil cihetiyle bazı kusurları olmakla beraber, sonrakilere nazaran demokratik sayılabilecek bu meclis, aslında yeni bir devletin de habercisi idi. Bu sebeple aslında cumhuriyetin kuruluş hikâyesi bugün başlar.

Bu devirde Ankara'daki rejim, meclis hükûmeti sistemidir. Kabine ve yargı, doğrudan meclise bağlıdır. Mustafa Kemal Paşa, İsviçre'de cari bu sistemi, o zamanın şartları çerçevesinde kabullenmiş; ancak bu sistemin otoritesini sınırlayan prensiplerini, çeşitli fırsatları değerlendirerek genişletmiştir. Saltanat kaldırıldığı sırada, Gazi, hem başkumandan, hem de meclis reisi olarak en güçlü adamdır.

DEVLETİN REİSİ?

1 Kasım 1922 tarihinde saltanatın ilgâsıyla saltanat ve hilâfet birbirinden ayrılarak icrâî salâhiyeti bulunmayan sembolik halifelik tesis edildi. Veliahd Abdülmecid Efendi Ankara'daki meclis tarafından bu makama getirildi. Aslında bu tarih, cumhuriyetin gerçek ilan tarihidir.

Meclis tarafından hıyânetle suçlanan ve ülkeden ayrılmak zorunda kalan Sultan Vahîdeddin, neşrettiği deklarasyonla anayasa değişikliği sayılan bu kanunun padişahın tasdiki olmaksızın yürürlüğe giremeyeceğini, bu sebeple anayasaya aykırı olduğunu, üstelik saltanat ile hilâfetin birbirinden ayrılamayacağını beyan etti.

Artık Ankara, İngiltere ve müttefiklerin tek muhatabı idi. Sulh müzâkerelerine de tek başına katıldı. Ancak halkın, hatta milletvekillerinin nazarında, devletin reisi, İstanbul'daki Halîfe Abdülmecid Efendi idi. Zira halife, aslında devlet reisi demektir.

PAŞALAR KOMPLOSU

Bu arada Gazi'nin giderek tek otorite olduğunu gören ve vaziyetten şikâyetçi olan bazı arkadaşları, bir arayış içine girdiler. Mustafa Kemal, milletvekilliğinde iki vazifenin birleşmesini mahzurlu gördüğünü söyleyerek, hem asker, hem milletvekili olan arkadaşlarının vazifelerinden istifa etmelerini istedi.

Bir kısmı askerliği bırakırken; Kâzım (Karabekir), Ali Fuad (Cebesoy) ve Cevad (Çobanlı) Paşaların ordu kumandanlığını tercih etmesi, Gazi'yi kendine karşı bir askerî komplo kurulduğu vehmine sevk etti. Bunlar sonra kumandanlığı bırakıp, milletvekilliğine dönünce, bu sefer siyasî bir komplo kurulduğuna hükmetti. Zira o zamana kadar hep Gazi'nin namzetlerinin bakan seçildiği mecliste, bu defa Gazi'nin namzetleri kaybetmişti. Hele muhalif kanattan Rauf ve Sabit Beylerin kazanması, onu hayal kırıklığına uğrattı.

1919'da askerlikten atılma krizinden sonra bir benzerini şimdi yaşayan Gazi endişe içindeydi. Muhalifler, giderek güç kazanıyordu. 1923'te seçim yapılmış; ilk meclisteki muhalifler ayıklanarak, Gazi'ye sadık milletvekilleriyle toplanmıştı. Meclis cumhuriyetçi idi; yine de çatlak sesler çıkıyordu. Rauf (Orbay), Refet (Bele) ve Adnan (Adıvar) Beylerin 19 Ekim'de halifeyi ziyareti, bardağı taşırdı.

KIL PAYI

Nutuk'ta bu hâdiseden hayli tedirgin olduğunu anlatan Gazi, kendisiyle ahenkli çalışacak bir hükûmet kurulabilmesi için bir kriz planladı. Önce hayli yıpranan başvekil Fethi Bey'in ve Fevzi Paşa dışındaki bakanların istifasını aldı.

İleri gelen muhaliflerin şehir dışında olduğu 28 Ekim gecesi, Çankaya'da kendisine sadık yedi kişiyle toplandı. Ertesi günü hükûmetin kurulmasını engelleyici konuşmalar yapmalarını istedi. Hepsi dağılınca, İsmet Paşa kaldı. Ona, cumhuriyetin ilanına dair kanun teklifini yazdırttı.

29 Ekim sabahı, olup bitenlerden habersiz meclis toplandı. Ama bir türlü ekseriyetin desteğini alabilecek bir hükûmet listesi hazırlanamadı. Kime gidildiyse, önceden tenbihli oldukları için kabul etmediler. (O zaman bakanları, meclis seçerdi.) Meclis, son çare Gazi'ye müracaat etti. O da, kanun teklifini meclise verdi. Buna göre, rejimin adı cumhuriyet olarak konuluyor; başvekili seçme salahiyeti reisicumhura; vekilleri (bakanları) seçme salahiyeti de başvekile veriliyordu.

Meclis, teklifi geceleyin düşük bir oyla kabul etti. 264 mebustan, 158'i evet demişti. Anayasa değişikliğinin üçte iki ekseriyetle yapılabilmesi hükmü, burada da tatbik edilmemişti. Yakub Kadri'ye göre, mebusların derdi cumhuriyet değil; otoriterleşme ile idi.

Basın, cumhuriyetin alelacele ilanına şaşırmıştır. Ancak böylece hem muhalifler sindirilmiş; hem de halifeye haddi bildirilmiştir. Birkaç ay sonra halifelik tamamen kaldırılacak; rejim teminat altına alınacaktır.

TAÇSIZ HÜKÜMDARLAR

Gazi, reisicumhur seçilerek kendisine istisnaî salâhiyetler tanındı. Artık, padişahları bile kıskandıracak şekilde, devlet, hükûmet, meclis ve parti reisi olarak, memleketin en yüksek iktidarına sahip pozisyona geldi. Gerçi zihnindeki sistemin öteden beri cumhuriyet olduğu söylenir. Enver Paşa gibi, harbiye nâzırı ve padişah damadı olma teşebbüsleri nazara alındığında, buna pek ihtimal verilemez.

Cumhuriyetin ilanı, İstanbul'daki halife-Ankara'da hükûmet ikiliğini ortadan kaldırdı. Kurucu kahraman Mustafa Kemal Paşa, reisicumhur oldu. O zamana kadar ipler fiilen zaten onun elindeydi; şimdi resmiyet kazanmış oldu. Çok partili seçim olmadığı için, hükûmet de meclis gibi, reisicumhur tarafından seçilenlerden teşekkül ediyordu. Bu, bir nevi mutlak monarşiye dönüş demekti.

Sultan Hamid istisna edilirse, son asırdaki Osmanlı padişahlarının rolü, modern dünyadaki siyaset üstü devlet reislerinden ileri geçmez. Halbuki cumhuriyet hükûmetleri, hep sınırsız güce sahip olmuşlar; şatafatlı hayatlarıyla, hükümdarları gölgede bırakmışlardır.

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Türkiye Gazetesi