Ankara Savaşı'ndan bugüne uzanan bir hezimetin öyküsü: Esenboğa

Ankara Havalimanı'nın adı Esenboğa, sanıldığı gibi gürleyen boğa anlamına gelmiyor. Sözcüğün başındaki esen, esasında mutlu anlamına gelen isen; Esenboğa'nın aslı ise İsen Buga yani mutlu öküz. Timur'un komutanlarından birinin adı. O dönemlerde çocuklara boğa, öküz ve manda gibi isimler verilirmiş. Cengiz Han soyundan gelen İsen Buga, Yıldırım Beyazıt ile Timur arasında 1402'de Ankara dolaylarında yapılan savaşta karargâhını bugün kendi adıyla anılan yerde kurmuş.

Esenboğa 1402 Ankara Savaşı'nda Osmanlıyı mağlup eden Timur'un ordusundaki komutanın adı. Neden, bu kadar büyük bir yenilgiye sebep olan bir komutanın adı havalimanına verilmiş diye sorduğumuzda, tam o savaşın yapıldığı bölgenin adı Esenboğa olmuş ve havalimanı da oraya yapıldığı için bölgenin adı havalimanına verilmiş. ''Esenboğa'' sözüyle esen, uçan, kaçan yahut gürleyen bir boğa kastedilmemekte. Kelimenin başındaki ''esen'' sözünün esmekle bir alákası yoktur, aslı ''isen''dir ve 'mutlu' demektir. ''Esenboğa'' kelimesinin doğrusu 'İsen Buga'dır ve Timur'un ordusundaki generallerden birinin ismidir ve bu isim bizim için 15. asırdan, 1402 Temmuz'unda perişan olduğumuz Ankara Savaşı'ndan kalma acı bir hatıradır.

BİR HEZİMETİN ÖYKÜSÜ

Timur, Osmanlı genişlemesini ve fetihlerini 50 yıl geciktirmiş, kazanılan birçok toprağın elden çıkmasına neden olan savaşın düşman eliydi. Bir yandan Sultan Bayezid Han, bir yandan Timur, Anadolu üzerindeki beylikleri tebaası haline getirmeye çalışıyorlardı. Ankara Savaş'ı olmadan önce Timur, Yıldırım Bayezid'e dört mektup göndermiş, Yıldırım Bayezid dört mektupla ona cevap vermişti. Ancak bu yazışmalar, Ankara Savaşı'nı önleyemeye yetmedi.

Cengiz Han'ın soyundan geldiği için Han unvanını taşıma hakkı olan İsen Buga her şeyiyle Timur'un emrindeydi; kumandası altındaki birliklerle Timur'la beraber diyar diyar gezip savaşıyordu. Kendisi, Ankara Savaşı'nda ön plana çıkan filli birliklerin komutanıydı. İsen Buga, Asya'daki Türk imparatorluklarından biri olan Çağatay Devleti'nin hükümdarıydı. Hızır Hoca'nın torunu ve Üveys Han'ın oğluydu ve soyu Cengiz Han'a gidiyordu.

Timur'un 1380'lerde kendi imparatorluğunu kurmasından sonra onun hâkimiyetini kabul eden sultanlar, hakanlar ve şahlar unvanlarını korudular ama bağımsız birer devlet başkanı olmaktan çıkıp Timur'un generalleri haline geldiler. Doğu Türklerinde o devirlerde ''hakan'' veya ''han'' unvanını kullanabilmek için mutlaka Cengiz Han'ın soyundan gelmek şartı vardı. Cengiz aslen Moğoldu, Timur ise Türk'tü, dolayısıyla Cengiz'le arasında hiçbir kan bağı yoktu ve bütün gücü elinde tutmasına rağmen geleneği bozmadı ve han unvanını almadı. Sadece ''Emir'' unvanını kullanmakla yetindi ve Cengiz Han'ın torunlarından olan Mahmud adındaki Türkleşmiş bir Moğol prensini sembolik olarak devletinin başına geçirdi.

Mahmud Han her ne kadar ''Han'' olarak görünüyor ve fermanlara onun adı yazılıyorsa da bu sadece geleneklere uymak için yapılmış göstermelik bir işti, devlet demek Timur'un bizzat kendisi demekti ve Mahmud Han'ın asıl vazifesi Timur'un ordusunda ve onun emrinde bir general olmaktan ibaretti. İsen Buga da aynı ordunun aynı durumdaki generallerinden biriydi.

TİMUR'UN MEŞHUR FİL MÜFREZELERİNİN KUMANDANI

Yıldırım Beyazıd ve Timur, 20 Temmuz 1402 tarihinde, Ankara'nın Çubuk Ovası'nda muharebeye başladı. Timur'un ordusuna bağlı Anadolu Beylikleri kendi bayraklarını açınca, Beyazıt'a bağlı Anadolu beylikleri de Timur'un ordusundaki Anadolu Beyliklerinin safına geçerek Osmanlı ordusundaki dengeleri alt üst etti. Rumeli ve Sırp birlikleriyle Yeniçeriler dışındaki güçlerin kendilerine sırt çevirip Timur'un tarafına geçmesiyle Beyazıt tam anlamıyla hayal kırıklığına uğradı. İsen Buga'nın fillerini ön hatlara sürmesi üzerine tam bir bozguna uğradı. Adım adım mücadeleyi kaybeden Osmanlı ordusu, mağlup olunan cephelerden çekilmeye başladı. Timur ise, son emrini vermek için hazırdı: Beyazıt'ı sağ ele geçirin!

İsen Buga, Timur'la Osmanlı hükümdarı Yıldırım Bayezid arasında 1402'de Ankara'da, Çubuk taraflarında çıkan savaşta da bulundu. Bazı harp tarihçilerine göre ön saftaki hücum birliklerinin, başka görüştekilere göre ise Timur'un meşhur fil müfrezelerinin kumandanıydı. Karargâhını bugün kendi adıyla anılan yerde, daha doğrusu adının bozulmuş şekli olan ''Esenboğa'' taraflarında kurdu. Efendisinin 1402 Temmuz'unun son haftasında yapılan savaşın galibi olmasında onun büyük rolü vardı. Timur'un iki oğlunun, Miranşah'la Şahruh'un birliklerinin saldırıları karşısında sıkıntılı anlar geçirmekte olan Osmanlı ordusu İsen Buga'nın fil müfrezelerini ön hatlara sürmesi üzerine tam bir bozguna uğradı. Yıldırım Bayezid, Timur'un kâğıt üzerindeki hükümdarı Mahmud Han tarafından esir alındı. Yıldırım birkaç ay sonra canından oldu ve Osmanlı devleti parçalanıp bir ''fetret'' devri yaşadı.

Ankara Savaşı'ndan bugünlere işte bu acı hatırayla beraber Timur'un Çubuk'ta yaptırmış olduğu bir hamamın kalıntısı, yine Çubuk Ovası'nda arada bir hâlâ çıkan ok başlarıyla savaş baltası parçaları ve şimdi ''Esenboğa'' halini almış olan İsen Buga'nın adı gelebildi.

HAVAALANINA NEDEN BU İSİM VERİLDİ?

1950'lere yani Demokrat Parti'nin iktidar yıllarına kadar Ankara'nın havaalanı Etimesut'taydı. Etimesut sözünün aslı ''Ahi Mesut''tu, yani eski devirlerin bir sosyal teşkilátı olan ''Ahilik''in önde gelenlerinden birinin adını taşıyordu. 1930'lara hâkim olan Güneş-Dil teorisiyle Eti ve Sümer modası sırasında ''Ahi Mesut'' sözü değiştirilip ''Etimesut'' yapıldı ve bazen ''Etimesgut'' şeklinde yazılıp teláffuz edildiği de oldu.

Gün geldi, Etimesut'taki küçük alan Ankara'ya yetmedi ve bir başka yerde bir yenisinin inşasına başlandı: ''Esenboğa'' denilen küçük yerleşim merkezinin bulunduğu yerde... İnşaat tamamlandı ve alana bulunduğu yerin adı verildi. Timur'un Cengiz Han soyundan gelen kumandanı İsen Buga, Türkiye Cumhuriyeti'nin başkentinde kendiliğinden çok önemli bir yer edinmişti. (Murat Bardakçı, Esenboğa, 600 yıllık bir hezîmetin adıdır )