Osmanlı'da yeniliğin öncüsü; Dolmabahçe Gazhanesi

Dolmabahçe Gazhanesi, tesisatlı aydınlatmanın ilk öncüsüdür. Zira Osmanlı topraklarında kurulan 4 adet gazhanenin ilki Dolmabahçe Gazhanesi'dir. Dolmabahçe Sarayı'nın yapımı düşünüldüğünde ısıtma ve aydınlatması da bir sorun olarak ortaya çıkar. Bu sorunu çözmek içi sarayın inşaatıyla beraber, sarayın ahırlarının olduğu bölgede bir de gazhane inşasına başlanır. Sarayın yapımının bittiği 1853 yılında gazhane de tamamlanır. Bu gazhaneyle birlikte, Osmanlı topraklarında ilk defa kömürden gaz üretimi gerçekleşecek ve aydınlatma-ısıtma amacıyla kullanılacaktır.

1856 yılında tüm hazırlıkların bitmesinin ardından hem saray hem de gazhane kullanıma açılır. Bu arada İstanbul şehremini (belediye başkanı) tarafından padişaha bir dilekçe yazılarak üretilen gazdan şehrin de faydalanması talep edilir. Bu talebi Sultan Abdülmecid memnuniyetle kabul eder ve böylelikle İstanbul sokaklarının hava gazıyla aydınlatılması için önemli bir adım atılmış olur. Havagazıyla uygulaması 1856'da ilk kez Beyoğlu'nda bulunan Cadde-i Kebir'in (İstiklal Caddesi) aydınlatılmasında kullanılır. Sonra Taksim-Galatasaray arası, Tünel'den Galata'ya doğru uzanan caddeler seksen adım aralıklarla döşenen havagazı lambalarıyla aydınlatılmaya başlar.

Varlıklı ve lüks konutlarda oturan Galata, Taksim ve Pera sakinleri sokakların havagazıyla aydınlatılmasından kısa süre sonra evlerinde de gaz ister. Bunun için izin alan bir kısım Beyoğlu ahalisi evlerine havagazı çektirir. Bazı tiyatrolarda bu izinden faydalanır. Özellikle dini mekânlar, Ramazan aylarında bolca aydınlatılır ve şehir ışıklı bir görünüme kavuşur. Hızla gelişen gazla aydınlatma sistemi bir süre sonra günlük hayatın bir parçası haline gelir.

Kuruluşundan 1874 yılına kadar Hazine-i Hassa tarafından işletilen gazhane, yaptığı tüm hizmetlere rağmen verimsizleşmeye başlar. Zira gazhanenin bakımı ve işletimi Hazine-i Hassa'ya müşkül gelmeye başlamış ve yenilikler takip edilmediği için birçok hane gazyağıyla aydınlanmaya devam etmiştir. Sorunun farkına varan şehremaneti birçok bölgede şehir aydınlatma görevinin belediyelerce yapıldığını ve bu görevi almak için talip olduğunu Padişah'a belirtir. Padişah bu teklifi kabul eder ve gazhanenin işletim hakkı 8 Temmuz 1874'te şehremanetine devredilir. Tesisin şehremanetine devriyle birlikte tesisin makineleri yenilenir, kapsamı genişletilir.

Dolmabahçe Gazhanesi, 16 yıl boyunca şehremaneti tarafından işletilir. Fakat 1889'da bilinmeyen bir nedenle işletim hakkı Tophane-i Amire'ye devreder, ancak 1913'te tekrar bu işle ilgilenme görevi şehremanetine verilir. 1914'te tesisin özelleştirilmesine karar verilir.

1914 yılında yapılan ihaleyi birçok ihalede olduğu gibi Fransız bir banker kazanır. Şirketin ismi Beyoğlu- Yeniköy Türk Anonim Şirketi'dir ve işletim hakkı 50 yıllıktır. Gazhaneyi devralan firma hemen modernizasyon çalışmalarına başlar ve birçok yeni makineyle yola devam eder. Sokak lambalarının bakımını yapar, bazı bölgelere ücretsiz lamba yerleştirir. Şirket yeni bir pazarlama politikasıyla gazı, aydınlatmadan ziyade ısıtma ve ocak yakma ürünü olarak konumlandırır. Bu etkili politika sayesinde birçok yeni abone kazanır.

Cumhuriyet döneminde de şirketin sözleşmesi aynen yürürlükte kalır ve Dolmabahçe Gazhanesi 1960 yılına kadar üretime devam eder. 1955 yılında İnönü Stadyumu'nun genişletilmesi düşüncesiyle gazhanenin sökümüne karar verilir ve gazhane parça parça sökülerek, yapımına bugünkü İETT garajının bulunduğu bölgede başlayan Poligon Gazhanesi'ne taşınır. Taşınma işlemi 1960 yılında bittiğinde gazhane Poligon'da hizmet vermeye başlamıştı. Beyoğlu- Yeniköy Türk Anonim Şirketi'nin sözleşme mühleti 1964'te dolar ve sözleşmesi yenilenmez. Yeni gazhane 1964 yılında 1984 yılına kadar bir Türk- Fransız ortak şirketince işletilir. 1984 yılında ise İETT'ye bağlanarak 9 yıl daha hizmette kalır. Poligon Gazhanesi de 1993 yılında üretimini durdurur.

İstanbul'un 100 Sanayi Kuruluşu kitabından derlenmiştir.