Astronomi – Planetaryumlar ve Gök-küreler

ES-SİCZÎ'NİN PLANETARYUMU

Dünyanın kendi ekseninde döndüğüne inanan, Arap-İslam astronomlarından birisi de Ebû Sa'îd Ahmed b. Muhammed es-Siczî'dir (4./10. Yüzyılın ikinci yarısı)¹. El-Bîrûnî'nin verdiği bilgiye göre², es Siczî ayrıca, dünyanın döndüğü prensibine dayanarak kayık biçiminde bir usturlap (el-Usturlâb ez-Zevrakî) yapmıştır. Bizzat es-Siczî'nin bir planetaryum inşa edip etmediği bilinmemektedir. Bizim modelimiz, onun dünyanın kendi etrafında dönüşü tasavvurunu hatırlatmayı amaçlamaktadır.

Modelimiz: Pirinç ve ahşaptan yapılma, boyalı; meridyen halkası teğetsel hareketli. Eksensel olarak döndürülebilir yerküre çevresinde 7 gezegen 23,5°lik bir eğimle sıralanmıştır. Yeryüzünü biz Me'mun Küresi ile gösteriyoruz. Boyu: 1,63 m. (Envanter No: A 1.05)

ABDURRAHMÂN ES-SÛFÎ'NİN GÖK-KÜRESİ

Abdurrahmân b. Ömer b. Muhammed es-Sûfî³ (291-376/903-986), modern araştırmalar tarafından Ptoleme ve Argelander (ö. 1875) ile birlikte sabit yıldızlar astronomisi alanının üç büyük bilgininden birisi olarak nitelendirilmektedir. Ptoleme'yle karşılaştırıldığında o, gök atlasını sadece Arap öncelleri tarafından yapılan katkılar ve kendi gözlemleri temelinde genişletmekle kalmamış, ayrıca yeni pozisyon verileriyle göstermiş ve yeni parlaklık ölçeklerine göre gruplandırmıştır.

Bir çağdaşının bildirdiğine göre, es-Sûfî'nin devlet adamı Adudeddevle için yaptığı gümüşten bir gök küresi 435/1044 yılında Kahire'de bulunmaktaydı⁴.

Bizim modelimiz Oxford yazmasına (Bodleian, Marsh 144) dayanılarak yapılmıştır. Takımyıldızları da içeren bu yazma, yazarın oğullarından birisi olan Hüseyin tarafından 400/1010 yılında kopya edilmiştir⁵.

Es-Sûfî her bir takımyıldızı için iki şekil vermektedir. Bu şekillerden birisi takımyıldızını yatay düzlemden itibaren gösterirken, diğeri ise birinci şeklin kopya kağıdıyla elde edilen yansıma resmidir.

Modelimiz: Pirinç küre, çap: 50 cm, döndürülebilir bir biçimde, üzerinde yıldız pozisyonlarının koordinatlarının okunabildiği masif bir sehpaya oturtulmuştur. Yıldızlar gümüş renginde. Sayısal değerler Arapça harfler (yani ebced sayılarıyla) verilmektedir. (Envanter No: A 1.02)

CORONELLİ'NİN GÖK-KÜRESİ

Harita ve küre yapımcısı olarak ünlenen Fransisken ruhban Vincenzo Coronelli (1650-1718), XIV. Louis için çapı 3,85 m. olan bir gök küresi yapmıştır. Bu küre üzerine yerleştirilen yıldız atlası Abdurrahmân es-Sûfî (4./10. yüzyıl)'nin tasvirini temel almaktadır. Güney yarım küredeki 14 resim grubu, sonradan elde edilen bilgilere dayanmaktadır. Küre üzerinde yapılan çalışma 1681 ve 1683 yılları arasında Paris'te gerçekleştirilmiştir. Kavuşumların (konstellasyon) resimlerini Jean-Baptiste Corneille (1649-1695) yapmıştır. Bu resimler mukavva üzerine geçirilmiştir.

Takımyıldızların adları Yunanca, Latince, Fransızca ve Arapça olarak verilmiştir.

XIV. Louis için yapılmış olan orijinal, günümüzde Paris'te Bibliotheque National'de bulunmaktadır. Bu küre çok büyük bir beğeni kazanmış olmalı, zira günümüze dek yaklaşık 60 adet çapı 110 cm olan küçültülmüş kopyaları Avrupa müzelerinde ve kütüphanelerinde bulunuyor.

Modelimizin imali Bibliotheque National tarafından yayınlanmış bir CD-ROOM sayesinde mümkün oldu⁶.

Modelimiz: Pirinç, gravürlü ve boyalı. 50 cm. (Envanter No: A 1.04)

Prof. Dr. Fuat Sezgin, İslam Uygarlığında Astronomi, Coğrafya ve Denizcilik, Boyut Yayıncılık, s. 24-27.

KAYNAKLAR:

¹ : Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 329-334; Cilt 6, s. 224-226.

² : a.e., Cilt 6, s. 224.

³ : Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212f.

⁴ : İbn el-Qıftî, Ta'rih el-Hukema, ed. J. Lippert, Leipzig 1903, s. 440.

⁵ : El yazması tıpkıbasım olarak Institut für Geschichte der Arabish-Islamichen Wissenschaften tarafından yayınlanmıştır, Frankfurt 1986.

⁶ : Coronelli. Les globbes de Louis XIV. Collection Bibliotheque nationale de France, Sources. Coordination scientifique: Monique Pelletier, Paris 1999. Bu konudaki literatür için bkz. Kunitzsch, P.: The Arabic Nomenclature on Coronelli's 110 cm Celestial Globes, Zeitschrift für Geschicte der arabisch-islamischen Wissenschaften içerisinde (Frankfurt) 9/1994/91-98; aynı yazar, Neuzeitiche europaische Himmelsgloben mit arabischen Inschriften, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissen-schaften, Philologish-historische Klasse içerisinde, 1997, Heft 4, özellikle s. 16-25; aynı yazar, Coronelli's Great Celestial Globe Mad efor Louis XIV: the Nomenclature, Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften içerisinde (Frankfurt) 14/2001/39-55; Milanesi, M.: Coronelli's Large Celestial Printed Globes: a Complicated History, Der Globusfreund içerisinde (Wien) 47-48/1999-2000/143-160 (Almanca çevirisi R. Schmidt tarafından aynı yerde s. 161-169).