Cumhuriyet devrinde bir Osmanlı Efendisi: İbnülemin Mahmud Kemal

İbnülemin Mahmud Kemal, 1871 yılında İstanbul Beyazıt'ta doğdu. Babası Mühürdar Mehmed Emin Paşa, annesi Hamide Nergis Hanım'dır. Babası uzun yıllar sadrazam Yusuf Kâmil Paşa'nın mühürdarlığını yaptı. Çocukluk yıllarının çoğu zamanı, Yusuf Kamil Paşa'nın eşi Zeynep Kâmil Hanım'ın konağında geçti. İbnülemin, ilk resmi eğitimine Mercan Ağa Sıbyan Mektebi'nde başladı ve 1885'te Şehzade Rüşdiyesi'nden mezun oldu. Ardından Mekteb-i Mülkiyye'nin yatılı kısmına kaydoldu, ancak buradan öğrenimini bitirmeden ayrılıp dinleyici olarak Mekteb-i Hukuk derslerine devam etti. İbnülemin, resmî eğitiminin yanında zamanın geleneklerine uygun olarak, küçük yaşta önce babasından daha sonra da konaklarına gelen dönemin tanınmış hocalarından özel ders aldı. Bunlar arasında Mehmet Akif ile birlikte eğitim gördükleri Akif'in babası Fatih müderrisi İpekli Mehmed Tâhir Efendi de bulunur. 1916'da Şura-yı Devlet azalığına, 1921'de Osmanlı devletinin resmi yayın organı olan Takvim-i Vekâyigazetesi müdürlüğüne, 1922'de Divan-ı Hümayun Beylikçiliği'ne atandı. İstanbul Hükümeti yıkılınca Bab-ı Alî'deki görevi sona erdi. Osmanlı Devleti'ne yıllar boyu çeşitli görevlerde hizmet eden İbnülemin, Sultan Abdülhamid devrinde Yıldız Sarayı arşivinde görev yaptı. Burada mevcut dokümanlar üzerinde detaylı çalışmalar yaparak, araştırmacıların kullanabileceği bir arşiv oluşturdu. İbnülemin'in kendi adıyla zikredilen ve 29 ciltten oluşan bu katalog, şimdi Başbakanlık Osmanlı Arşivi ismini taşıyan kurumda, orijinal haliyle araştırmaya açıktır. Hazine-i Evrak 1927'de Başvekâlet Osmanlı Arşivi'ne devredilince Tasnif Heyeti lağvedildi, İbnülemin'in buradaki görevi de sona erdi. Tasnif Heyeti'nin lağvedildiği 1927'de İbnülemin, kurucularından olduğu İslam Eserleri Müzesi'nin Müdürlüğü'ne tayin edildi. 1935'de emekli oluncaya kadar bu görevde kaldı. İbnülemin Mahmud Kemal İnal, bu görevlerin yanı sıra Kütüphaneler Tasnif İşleri Müşavirliği ile İslam Ansiklopedisi Müşavirliklerinde de bulundu. 1939 sonunda Mısır Veliahdı Prens Mehmed Ali Tevfik'in daveti üzerine İstanbul'daki Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'ne benzer bir kurumun düzenlenmesi ve sergilenecek eserlerin seçimi için Reîsülhattâtîn Kâmil Akdik ile birlikte Kahire'ye gitti. Bu görevi yerine getirerek 19 Şubat 1940'da İstanbul'a döndü. Yaşamının son dönemlerinde Vefa'daki evi, muhafazakâr fikir adamları ve şairler için bir tür meclis niteliği kazandı; İbnülemin'in son devir Osmanlı erkân ve ricali hakkındaki olağanüstü geniş bilgisi ve kendine özgü fikirleri kendisinden genç kuşaklar tarafından da takdir edildi. 1930'da 'Son Asır Türk Şairleri' adlı eserini yayınladı. Bu eserde son dönem Osmanlı entelijensiyası hakkında zengin gözlem ve anekdotlara yer verdi. 1940-1953 arasında son 37 Osmanlı sadrazamının ayrıntılı tercüme-i hallerini içeren 14 ciltlik 'Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar' adlı eseri yayımlandı. Kullandığı Osmanlıca nedeniyle, eserlerinin etkisi ve yaygınlığı kısıtlandı. 1953 yılında, hayatı boyunca topladığı kitap, yazı ve levha koleksiyonunu ve 20 dosya kadar tutan vesikalarını İstanbul Üniversitesi'ne bağışladı. Konağını ise İslami ilimlerde öğrenim görenleri barındıracak bir yurt olarak kendi adını taşıyan vakfa bağışladı. 1957'de İstanbul'da hayatını kaybeden İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Merkezefendi Mezarlığı'na defnedildi. Birinci Dünya Savaşı yıllarında kültür hayatımız için önemli pek çok çalışma içinde bulunarak, vakıflara ait sanat eserlerini koruma amacıyla 1914 yılında Süleymaniye Camii İmaret içinde Evkâf-ı İslâmiyye Müzesini kurdu. Benzer bir kurumu Kahire'de de kurdu. Sanat faaliyetlerine oldukça önem veren İbnülemin, klasik sanatların canlanması için çalışmalar yaptı. Özellikle de hat sanatını yaşatma amacıyla Medresetü'l-Hattâtîn'in kurulması yönünde adım attı. Hizmetlerinden dolayı kendisine üçüncü rütbeden Osmanlı nişanı verildi. Ayrıca kurduğu müzeyi gezen Almanya ve Avusturya-Macaristan İmparatorları tarafından da yüksek rütbeden madalya ile ödüllendirildi. Yine Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti'nin tarihi ve nâzırlarının hal tercümesine dair orijinal eserin ortaya çıkmasındaki başarısından dolayı kendisine İkinci rütbeden Mecîdî nişanı verildi. Yaşadığı dönemin seçkin simaları arasında yer alan İbnülemin, özelikle de engin tecrübesi ve tarihi birikimiyle Osmanlı sadrazamları ve nâzırların görüş alma ihtiyacı duyduğu şahsiyetler arasında bulunuyordu. Nitekim Birinci Dünya Savaşı sonrası barış müzakerelerinde antlaşma esaslarının belirlenmesi için kurulan olağanüstü komisyonda, sadaret makamının temsilcisi olarak görev yapmıştı. İbnülemin, hayatının devam eden yıllarında kendini ilmî çalışmalara verdi. Yurt dışındaki ilmî kongrelere davet edildi ve çeşitli ilim cemiyetlerine üye oldu. Ancak o günün şartlarında çağrıldığı bazı uluslararası kongrelere maddî imkânsızlıklardan dolayı katılamadı. İlimle dolu bir hayat geçiren İbnülemin, şahsi kütüphanesi ve konağındaki kıymetli eserleri daha kendisi hayatta iken, İstanbul Üniversitesi'ne, konağını ise İslâmî ilimlerde öğrenim görenleri barındıracak bir yurt olarak kullanılmak şartıyla İbnülemin Mahmud Kemal İnal Vakfı'na bağışladı. 86 yıllık bir ömrü öğrenmek, araştırmak, yazmak ve memlekete hizmet vermekle geçirdi. İbnülemin, dönemin geleneğine uygun şekilde yazım hayatına şiir yoluyla girmişti. Mehmet Âkif ile birlikte erken yaşlarda ilk nazım denemelerine başladı ve eski şiir usulünü izledi. Çoğunlukla gazel tarzında manzumeler meydana getirdi, hece vezniyle de yazdığı eserler oluşturdu. Hersekli Ârif Hikmet gibi üstatları kendine örnek alarak dönemin meşhurlarının şiirlerine nazîreler yazdı ve şiirlerinde 'Nâlânî' mahlasını kullandı. Onun manzum eserleri arasında naatlarının özel bir yeri bulunuyor. Efendimize (sav) karşı duyduğu sevgi ve saygının en güzel göstergeleri olan naatlarının büyük bir kısmı Hüseyin Sadettin Kaynak, Hüseyin Kâzım Uz ve Hâfız İsmail Nisfet gibi devrin büyük sanatçıları tarafından bestelendi. Şiirlerinin elinde kalanlarını Mevzun Sözler adı altında bir araya getirmişse de bastıramadı. Ayrıca onun tasavvufî nitelik taşıyan bir kıtasına Feyzü'l-Kemâl, bir na'tına da Mir'âtü'l-Kemâl adıyla Hüseyin Vassâf tarafından birer şerh yazılmıştır. İbnülemin'nin basın hayatına girişi gazete yazıları ile gerçekleşti. İlk matbu yazısı 'Ömr-i Beşer' adlı Tarîk gazetesindeki makalesidir (7 Receb 1307/27 Şubat 1890). Bu makale ile başlayan gazete yazıları daha sonra devrin önemli basın organlarında devam etti. Tarîk'in yanında Tercümân-ı Hakîkat, Mürüvvet gibi gazetelerde de makaleleri yayımlandı. Yazılarında sosyal içerikli konulara ağırlık veren ve bir çalışma ahlâkını temellendirme amacıyla çeşitli makaleler kaleme alan İbnülemin, bu yazılarını Sa'y-i Beşer adıyla bir araya getirse de bastıramadı. Daha sonraki çalışmalarında hissî konular üzerinde yoğunlaşan İbnülemin, okuyucuda derin tesirler bırakacak roman ve hikâyeler yazdı. Bu eserler dönemin gazetelerinde tefrika şeklinde yayımlandı. Duru bir Türkçe ile yazdığı 'Türkçe: Köy ve Köylüler' adlı romantik bir deneme ile roman ve hikâye alanındaki çalışmalarına veda etti. İbnülemin Mahmud Kemal, kendisine ait evi ile ilgili de bir vasiyetnâme bırakmıştı. Aslı ve tamamı, 'Hoş Sadâ' adlı eserinde bulunan vasiyetnamenin başlangıç kısmı şöyledir: 'Ellhamdülilâh, aklen ve bedenen kemâli âfiyette olduğum halde, Medenî Kanun'un ahkâmına tevfikân, hiçbir kimseden korkmadan ve hiçbir kimsenin cebrine tâbi olmadan son arzularım mezkûr kanunun 478'inci maddesi mücübince, İstanbul'da Mercan Mahallesinde, Mühürdar Emin Paşa Sokağı'ndaki konağımda, 1955 Haziran'ının 23'üncü günü kendi elimle yazıyorum. Kendime kimseyi mirasçı nasbetmeyerek, tasarruf nisâbına taalluk eden hakkımı tamamen muhafaza ediyorum. Esasen mahfuz hisseli mirasçım bulunmadığından, kanunen haiz olduğum mutlak selâhiyete binâen terekemin tamamı üzerinde tasarruf ederek, metrukâtım bervechi âti umuru hayriyeye tahsis ve arzularımı ve vasiyetlerimi bu vesikada tâdât ve iştira ediyorum. Müstakîlen mâliki bulunduğum İstanbul'da Mercan'da Mühürdar Emin Paşa Sokağı'ndaki yeni: 13 ve eski: 8 numaralı konağın ve müştemilâtını (Teferruat kabilinden olan ve olmayan mallar hariç) aşağıda gösterilen maksada ve gayeye tespit ettiğim kayıd ve şartlar dairesinde tahsis ederek (İbn'ül-Emin Mahmut Kemal Tesisi) adıyla hükm-i şahsiyeti haiz, Medeni Kanunun 437. maddesinin bahşetmiş olduğu selâhiyete müstenid ölüme bağlı tasarruf yoluyla yani ölümden sonra muzaf olarak vasiyet suretiyle vakfettim. Şöyle ki: Vakfettiğim bahsi geçen bina, daima 'İbn'ül-Emin Mahmut Kemal Yurdu' namıyla yâdolunmak ve hâlihazırıyla mamur olarak muhafaza edilmek şartıyla, halen İstanbul'da hal-i faaliyette bulunan İmam Hatip Mektebi'nin tesisindeki gayeye ve maksada tahsis olunmuştur. Bu mektepte okuyacak talebe ile İstanbul'daki Üniversitelerde Din-i İslâm'ın ferâizine itina ve riayet ile iftihar eden mütedeyyin ve müstehak talebe için bina, yurd olarak kullanılacaktır.'

Cumhuriyet devrinde bir Osmanlı Efendisi: İbnülemin Mahmud Kemal

İBNÜLEMİN MAHMUD KEMAL KİMDİR?