Necip Fazıl'ın sır gibi sakladığı konak ve komşuları

Necip Fazıl Kısakürek, doğma büyüme İstanbulluydu. O ve Ben isimli otobiyografik eserinde Çemberlitaş'ta, Sultanahmet'e doğru inen sokaklardan birinde, kocaman bir konakta dünyaya geldiğini söyler. 'Bir Yalnızlık Gecesinin Vehimleri' adlı eski bir hikâyesinde anlattığı ev harem ve selamlıklı, iki kapılı, yirmi odalı taş ve tuğladan yapılmış bir konaktır. Adı geçen eserindeki tasvirine göre, selamlık kapısının önünde, bodrum katının üstünde birkaç merdivenle çıkılan köşeleme mermer bir sahanlık ve hemen yanında küçük bir bahçe vardır. Mermer sahanlıkta üst katın çıkıntısının oturduğu iki mermer sütun ve giriş kapısı bulunur. Asıl bahçe konağın arkasındadır; iki ucunda uşak odası ve çamaşırhanenin bulunduğu bu bahçenin ortasında 'yakın bir tanıdık gibi suratının bütün çizgileriyle tanıdığı' dut ağacı yükselir. Bu dut, Bir Adam Yaratmak 'ta incir ağacına dönüşecektir. Konak tarafında da dikine batırılmış çakıl taşlarından daracık bir yol bulunur. Necip Fazıl, yaşadığı ve doğduğu yerle alakalı tasvirlerini bolca yapmış olsa da Sultanahmet'e doğru inen sokağın hangi sokak olduğunu nedense yazmamıştı. Bunun yanı sıra Necip Fazıl'ın hayranlarının ve onun hakkında yazıp çizenlerin merak edip de konağın yerini belirlememiş olmaları da şaşkınlık uyandıran bir unsurdur. Hâlbuki O ve Ben'deki 'Bahçeye, komşu konakların arka cepheleri bakıyor. Şu Esvapçıbaşı'nın, şu bilmem kimin evi...' cümlesinden yola çıkılarak, yani II. Abdülhamid devrinin ünlü şahsiyetlerinden biri olan Esvapçıbaşı İlyas Bey'in konağı tespit edilerek Necip Fazıl'ın dedesi Mehmed Hilmi Efendi'nin konağının yeri de az çok belirlenebilirdi. Esvapçıbaşı İlyas Bey, İkinci Abdülhamid döneminde saraydaki tiyatronun yönetmeniydi. Yıldız Saray Tiyatrosu'nda oynanacak oyunun seçimi konusunda da belli bir işleyiş vardı. Tiyatronun müdürü Esvapçıbaşı İlyas Bey, ya sultanın istediği oyunu oyunculara bildirir ya da bir oyun seçilmemiş ise bu seçimi kendisi üstlenirdi. Divanyolu'nda Adliye Sarayı'na giden yolun başında Sultan Abdülhamid'in ikinci kâtibi Arap İzzet'in gösterişli konağı yükseliyordu. Esvapçıbaşı İlyas Bey'in iki katlı ve mermer korniş kapılı konağı hemen onun yanındaydı. Refet Paşa, İstanbul'un kurtuluşunu halka bu konağın bir penceresinden müjdelemiştir. Necip Fâzıl'ın ifadesine göre, arka cephesi Mehmed Hilmi Efendi'nin konağının bahçesine bakan ve 1950'lere kadar yerli yerinde duran bu konak, bir ara Şark Mahfeli isimli kulüp tarafından kullanılmıştı. Necip Fâzıl'ın doğduğu muhteşem konağın Binbirdirek'te, belki de Binbirdirek Sarnıcı'nın üstünde olduğunu, Sultanahmet'e inen sokakla da Klodfarer ismini taşıyan caddenin kastedildiğini tahmin ediliyordu. Talip Mert'in Osmanlı Arşivi'nde bulduğu bir belgede konağın yeri şöyle belirtilmişti: '1332 senesi Nisan'ının 14. Günü (28 Nisan 1916) Peykhane yakınlarında Uzunşücaeddin Mahallesi'nde vefat eden Dersaadet İstinaf Mahkemesi birinci başkanlığından emekli Mehmed Hilmi Bey ibni'l-müteveffa Necib Efendi ibn-i Abdullah'ın verâseti vefatıyla ... zevcesi Ahmed Salim kızı Hatice Zafer Hanım ile...[ondan] doğma, şu anda burada olmayan Fatih Sulh Mahkemesi Başkâtibi Fâzıl Bey ve Nihat Bey'in eşi Meliha Hanım'a ait olduğu [aşağıda hüviyetleri yazılan şahısların] şahitlikleriyle sâbit olmuştur.' Belgede zikredilen Uzunşücaeddin Mahallesi, Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından 1978 yılında yayımlanan XIX. Asırda İstanbul Haritası'nda görülüyor. Klodfarer Caddesi'nden Sultanahmet'e doğru inerken sağdaki Keçecizade Fuad Paşa Camii bu mahallededir. Bu caminin yerinde daha önce Fatih'in şâtırlarından ve fetih askerlerinden olduğu bilinen Uzun Şücaeddin'in 1477 yılında yaptırdığı, 1865 Hocapaşa yangınında harabeye dönen mescit bulunuyordu ve banisinin kabri, mihrap duvarının hemen önündeydi. Hüseyin Ayvansarayî, Hadikatü'l-Cevami 'de, Ayasofya'da, minberin karşısındaki duvarda görülen pençe nişanının kısaca Uzun Şüca diye anılan Şücaeddin'e ait olduğunu söyler. Uzun Şüca Mescidi, bir zamanlar Binbirdirek Sarnıcı'nın tam üstünde yükselen Fazlı Paşa Sarayı'nın yakınında yer aldığı için Fazlıpaşa Sarayı Mescidi adıyla da bilinirdi. Nitekim Reşat Ekrem Koçu'nun İstanbul Ansiklopedisi 'nde Fazlıpaşa Sarayı Mescidi adıyla madde başı yapılmıştır. XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış saray damatlarından olan Kara Fazlı Paşa, vezir olarak pek de başarılı bir adam değilmiş fakat ileriki yaşlarında gün görmüşlüğü ve hoş sohbeti sayesinde bir inşaların odak noktası haline gelmiş. Sultan I. Ahmed'in onu sarayında zaman zaman ziyaret ederek sohbet ettiği bile söylenir. Ziyaretler sıklaşınca Fazlı Paşa, sarayında padişahın oturması için bir taht yaptırmış ve bu tahtın konulduğu odaya 'Hünkâr Sofası' adı verilmiş. Fazlı Paşa Sarayı, 1660 yılında, İstanbul tarihinin en büyük felaketlerinden biri olan Ayazmakapısı yangınında yanmış, yerine yapılan ve halk arasında aynı adla anılan ahşap konak da bir süre Defterdarlık olarak kullanıldıktan sonra 1865 yılında çıkan Hocapaşa yangınında yok olmuştur. XIX. Asırda İstanbul Haritası 'nda Binbirdirek Sarnıcı'nın üstü de Fazlıpaşa Meydanı olarak gösteriliyor. Bu bilgiler ışığında, Necip Fâzıl'ın doğduğu konağın Binbirdirek Sarnıcı'nın üzerinde değil, biraz daha aşağıda, Fuad Paşa Camii'nin aşağı yukarı karşısında, belki de Peykhane Sokağı'yla Klodfarer Caddesi'nin kesiştiği noktada olduğu söylenebilir. Peykhane Sokağı, ismini bu bölgedeki peyk kışlasından almaktadır. Peykler, Osmanlılarda yaya postacı sınıfıydı ve hızlı koşmakla tanınırlardı. Önceleri padişahların iradelerinin tebliği için kullanılan peykler, daha sonra süslü elbiseleri ve uzun sorguçlarıyla padişaha gezilerinde refakat eden bir sınıfa dönüşmüştü. Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan sonra dağıtılan bu teşkilatın kışlası da on sekizinci yüzyıl başlarında ismini geride bırakarak yok olmuştur. Dikkat çekici olan, Uzun Şücaeddin'in kaynaklarda Fatih'in şâtırlarından biri olarak zikredilmesi, şatırların da peyklerinkine benzeyen görevlerinin bulunmasıdır. Şâtırlar, mevkib-i hümâyunlarda, yani padişah alaylarında gösterişli kıyafetleriyle peyklerin önünde yer alırlardı. Fazlıpaşa ve Uzunşücaeddin, büyük konaklarıyla meşhur mahallelerdendi. Malik Aksel, 'Divanyolu Konakları' başlıklı yazısında bu konaklardan 1930'lara kadar ayakta kalabilenleri tek tek zikreder. Bugün, Piyer Loti Oteli'nin bulunduğu yerde Âsım Paşa Konağı diye bilinen bir konak varmış. Bahçesindeki bodur ağaçlarla yaz kış yeşil görünen ve Mısırlı Mustafa Fâzıl Paşa'nın 1870 yılında kurduğu ilk Avrupaî kulübe, daha sonra Evkaf Nezareti'ne, bir süre de Darülmuallimin-i Âliye'ye ev sahipliği yapan bu muhteşem konak, Piyer Loti ve Klod Farer için Türk dostları tarafından minnettarlıklarının ifadesi olmak üzere yerine bir âbide dikmek amacıyla yıktırılmış. Âbideyi yapamamış, ancak bu iki Fransız yazarın isimlerini o bölgede birbirine paralel iki sokağa vermişlerdir. Âsım Paşa Konağı'nın karşısındaki konak da, günümüze ulaşmış birkaç Divanyolu konağından biri olan Ârif Paşa Konağı'dır. II. Meşrutiyet'in ilânından sonra sekiz bin liraya satın alınıp tamir edilerek Şehremaneti'ne tahsis edilen bu konak, Mütareke devrinde Fransız işgal kuvvetleri tarafından karargâh binası olarak kullanılmıştı. Operatör Cemil [Topuzlu] Paşa, hatıralarında, kendi şehreminliği sırasında Ârif Paşa Konağı'nın, yıllardır tamir yüzü görmemiş, odalarındaki bütün eşyaları kullanılmayacak kadar eski, Şehir Meclisi'nin toplanabileceği bir salonu bile bulunmayan köhne bir bina olduğunu yazar. Cumhuriyet'ten sonra tekrar İstanbul Belediyesi'ne verilen Ârif Paşa Konağı, bir ara restore edilerek Konservatuvar'a tahsis edilmişti. Bizans'ın ünlü Teodosius Sarnıcı (Şerefiye Sarnıcı), yakın zamanlara kadar Eminönü Belediyesi'nce kullanılan bu konağın altındadır. Konağa ismini veren Ârif Paşa'nın hangi Ârif Paşa olduğu belirsizdir. Reşat Ekrem Koçu, İstanbul Ansiklopedisi nde bu konağa müstakil bir madde ayırmış, fakat ilk sahibinin hangi Ârif Paşa olduğunu kaydetmemiş. Malik Aksel ise 'Divanyolu Konakları' başlıklı yazısında Trablusgarp Valisi Ârifî Paşa'nın konağı olduğundan söz eder. Belki Sadrazam Ârifî Mehmed Paşa, belki de ressam Mehmet Ârif Paşa'dır, kim bilir… Divanyolu'nda günümüze ulaşmayı başaran konaklardan birinin de Şair Nigâr Hanım'ın kayınpederi Defter-i Hakanî Senedât Müdürü Hacı Sâlih Efendi'nin konağıdır. Konak yakın zamana kadar Sağlık Müzesi ve Kuduz Hastahanesi olarak kullanılıyordu. Bu bilgiler ışığında Necip Fâzıl'ın dedesi Mehmed Hilmi Bey'in Divanyolu civarında uzun yıllar Arap İzzet Paşa, Esvapçıbaşı İlyas Bey, Hacı Sâlih Efendi, Âsım Paşa ve Arif Paşa gibi, Sultan II. Abdülhamid devrinin önemli devlet adamlarıyla komşuluk ettiğini, namazlarını da -Sultanahmet Camii'ne kadar yürümeye üşenirse büyük ihtimalle Fuad Paşa Camii'nde kıldığını ve zaman zaman namaz çıkışlarında Uzun Şücaeddin ve Fuad Paşa'nın ruhlarına Fatiha okuduğunu söyleyebiliriz. (Türk Edebiyatı dergisi - Ocak / 2015, 495. sayı)