Alman edebiyatında yerini alan eserlerimiz ve tarihsel süreci

İkinci Viyana Kuşatması'nın ardından savaş esirleri olarak Almanya'ya zorla getirilmiş Osmanlılar vardı. 1689'da Brake'de ve 1691'de Hannover'de dikilmiş olan mezar taşları bu duruma tanıklık eder. Ancak ne yazık ki onların o zamanda gurbet elde söyledikleri türkülerden, manilerden ve yazdıkları mektuplardan günümüze ulaşan bir belge bulunmuyor. O dönemde, Prusya adıyla bilinen Almanya ve Osmanlı Devleti arasındaki ilişkilerin gelişmesi neticesinde 1763 yılında Berlin'de bir Osmanlı elçiliği kurulur ve Muhayyelat isimli eserin de sahibi Ali Aziz Efendi oraya elçi olarak atanır. Osmanlı elçisi, 1798 yılında Berlin'de vefat eder. Cenazesinin defni için Prusya Kralı 3. Wilhelm kendisine Tempelhofer Feldmark'ta bir alan tahsis etmiştir. Bunun ardından bu mezarlık 1854 yılında askeri bir kışla yapılmak için kaldırılmadan önce dört Müslümanın daha cenazesi buraya defnedilir. Bu beş cenaze, 1866 yılından şu ana kadar varlığını sürdüren Berlin Columbiadamm'daki Türk Şehitlik Camii'nin yanında olan Türk Şehitlik Mezarlığı'na nakledilir. Şair ve mutasavvıf olan Ali Aziz Efendi, Prusya'nın eski İstanbul elçilerinden Şarkiyatçı Friedrich von Diez ile felsefî ve ilmî bahislerde mektuplaşmışlardır. Bu mektuplar, Türk düşünce tarihi adına önem taşırken aynı zamanda Türk edebiyatı tarihi açısından da önemlidir. Von Diez, yazışmalarında bazı meselelerde Ali Aziz Efendi'ye sorular sorar. Bu sorular önceleri dil ve gramer hususlarında olsa da, daha sonra belagat ve fesahat arasındaki farklar gibi edebî bir ağırlık kazanır. Birinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında Almanya'da Türk edebiyatından birçok tercüme yapıldı. Türk edebiyatının kahramanlık hikâyelerinden oluşan Battalname, 1871 yılında tercüme edilmesiyle dikkatleri üzerine çıktı. Daha çok oryantalistlerin bilimsel dergilerinde ele alınan Türk edebiyatı, edebî dergilerde de azımsanmayacak ölçüde yer aldılar. Bu dergilerde, Leopold Pekotsch'un Nâmık Kemal'den Vatan yahut Silistre (1887) çevirisi, ayrıca Ahmet Hâşim, Mehmet Emin Yurdakul, Mehmet Âkif'ten ve Tevfik Fikret'ten şiir tercümeleri yayımlandı. Ömer Seyfettin'den hikâyeler; Türk masalları, Nasreddin Hoca'dan fıkralar, Karagöz ve Hacivat oyunlarının metinleri, hatta Evliya Çelebi'nin Seyahatname 'sinden uzun bölümleri de bunlara ekleyebiliriz. Halide Edip Adıvar'ın Ateşten Gömlek (Das Flammenhemd, 1924, Heinrich Donn) ve Yeni Turan (Das Neue Turan, 1916, Friedrich Schrader) adlı eserleriyle Doğu Almanya'da Annemarie Bostroem tarafından 1959 yılında Mehmet Emin Yurdakul'dan yaptığı şiir çeviri ve analizlerini de Almancaya yapılan tercümeler arasında yer aldı. Türk edebiyatının usta kalemlerinden Sabahattin Ali, 1928 ile 1930 yılları arasında Almanya'da yaşadı. Yazarın 1943 yılında Türkiye'de yayımladığı Kürk Mantolu Madonna adlı romanı, genç bir adamın geçen yüzyıl başlarında Berlin'de yaşadığı ve yarım kalan bir aşkı anlatır. Kürk Mantolu Madonna , gurbetin anonimliğinde ve doğduğu yer olmakla birlikte kendisine yabancılaşmış bir dünyada köksüz yaşayan modern insanın çıkmazını, çelişkilerini etkileyici bir biçimde anlatan bir romandır. Modern Türk şiirinin kurucularından sayılan Ahmet Haşim, sadece şiirleriyle değil denemeleri ve seyahat notlarıyla da edebiyatımızda önemli bir yer tutar. Ahmet Haşim, 1932 yılında tedavi maksadıyla gittiği Almanya'da Frankfurt Seyahatnamesi adlı eserini yazdı. Ancak eserin geçtiği ülkenin dili Almancaya yaklaşık seksen yıl sonra çevrilebildi. Frankfurt Seyahatnamesi, son derece ciddi ve yoğun, ayrıca çok da esprili bir kültür eleştirisidir. Aynı zamanda hem Türk hem de zamanın Alman kültürünü karşılaştıran, eleştiren bir eserdir. Münip Engin Noyan'ın 1930'ların Almanya ve Türkiye'sinde yaşanmış bir hayat hikâyesini, yani işçi göçünden önceki Almanya ile Türkiye'yi anlattığı Oma adlı kitabı, geçmişe duygu yüklü bir yolculuk olmasının yanında, Ahmet Hâşim'in Almanya'nın karanlık geleceği hakkındaki öngörülerinde ne kadar haklı olduğunu da gösterir. Almanya, anne-babalarla çocukları ve eşlerin birbirleri arasındaki 'gurbettir', bir 'el kapısıdır' artık. Türkiye'de Almanya hayalinin nasıl oluştuğu, Burhan Arpad'ın 'Büyük Kapının Önünde Bir Fener' ve Mustafa Balel'in 'Karga Öterken' adlı hikâyelerinde çok güzel anlatılır. Tomris Uyar'ın Ormanların Gümbürtüsü adlı hikâye kitabı, Almanya'ya işçi olarak gelenlerin hangi şartlarda yolculuk yaptıklarını, nasıl bir elemeye ve sağlık kontrolüne tâbi tutulduklarını anlatan etkili bir eserdir. Almanya'ya göç ve sonuçları Anadolu'nun en ücra köşelerindeki ailelerde önemli değişikliklere yol açtı. Şair Cahit Zarifoğlu, arkadaşlarından birine yazdığı, yıllar sonra yayımlanan bir asker mektubunda, 1974 yılında uçakla Erzurum'a yaptığı yolculuk esnasında yolculardan Almanya'da mukim bir karı kocanın oradaki şartlar uygun olmadığı için iki yaşındaki çocuklarını Kars'taki ebeveynlerine bakım için bırakma mecburiyetinde kaldıklarından söz eder. Göç, aynı zamanda her türlü bireysel ve toplumsal sonuçlarıyla kendini gösterir. Almanya, anne-babalarla çocukları ve eşlerin birbirleri arasındaki 'gurbettir', bir 'el kapısıdır' artık. Adalet Ağaoğlu, Fikrimin İnce Gülü adlı romanında Münih'te yaşayan Bayram Ünal adındaki Türk işçisinin Mercedes marka bir otomobile sahip olma tutkusunu, bu uğurda kendi değerlerinden nasıl feragat ettiğini, bu yüzden sosyal çevresini ve akrabalarını nasıl ihmal ettiğini anlatır. Köln Radyosu, ilk yayınını 2 Kasım 1964 tarihinde, yani resmî işçi göçünün üçüncü yılında yapmıştır. Radyonun kuruluş aşamasında Türkiye'den de çok tanınmış ses ve isimler var: Can Akbel ve Örsan Öymen dönemin Köln Radyosu çalışanlarından. Türkiye'deki pek çok 'anchorman' o yıllarda değişik ülkelerde, değişik kentlerde Köln Radyosu muhabirliğini üstlendi. Mehmet Ali Birand ve Ali Kırca akla ilk gelen isimlerdir. Düzenli olarak her gün belirli saatlerde Almanya çapında Türkçe yayın yapan Köln Radyosu, o dönemde sıradan radyo yayınlarının ötesine geçmiş, dilin ve sözlü edebiyatın Almanya'ya yerleşmesinde önemli bir işlevi görmüştür. Radyonun bu işlevini yerine getirmesinde, yani kültüre ve edebiyata canla başla sahip çıkmasında uzun yıllar bu radyonun yöneticisi olan şair ve yazar Yüksel Pazarkaya'nın rolü büyüktür. 1834 J. V. Hammer-Purgstall, Rose und Nachtigal / Kara Fazlı'nın Gül ü Bülbül 'ü (şiir) 1905 J. (Ignacz) Kunos, Türkische Volksmaerchen aus Stambul (masal) 1923 Heinrich Donn, Das Flammenhemd / Halide Edip Adıvar, Ateşten Gömlek (roman) 1963 Nâzım Hikmet, In jenem Jahr 1941 (şiir) 1989 Prof. Dr. Schimmel, Türkische Gedichte vom 13. Jahrhundert bis unsere Zeit (şiir antolojisi) İhsan Acar, Fitnat Ahrens, Ülkü Akbaba, Melda Akbaş, Dursun Akçam, Lale Akgün, Doğan Akhanlı, Fatih Akın, Kadri Akkaya, Kudret Aktaş, Levent Aktoprak, Yusuf M. Aktürk, Esmahan Akyol, Hatice Akyün, Orhan Aras, Ozan Arif, Django Asül, Mevlüt Aşar, Mahmut Aşkar, İmran Ataya, Yağmur Atsız, Kadriye Bakşı, Ertunç Barın, Fakir Baykurt, Şakir Bilgin, Hayrettin Bulut, Mustafa Can, Bülent Ceylan, Nevfel Cumart, Latif Çelik, Fatih Çevikkollu, Zehra Çırak, Hasan Çil, Yıldırım Dağyeli, Güney Dal, Molla Demirel, Renan Demirkan, Hasan Dewran, Şinasi Dikmen, Avni Doğan, Gültekin Emre, Osman Engin, Hüseyin Erdem, Ömer Erzeren, Yücel Feyzioğlu, Mehmet Fıstık, Bahattin Gemici, Necdet Göl, Recai Hallac, İlhan İlkılıç, Hülya Kandemir, Şefik Kantar, Yade Kara, Hasan Kayıhan, Necla Kelek, Mely Kıyak, Kemal Kurt, Halit Ziya Kuyumcu, Gülbahar Kültür, Necati Mert, Muhabbet, Asım Nesli, Muhsin Omurca, Aras Ören, Nida Öz, Aysel Özakın, Emine Sevgi Özdamar, Mehmet Niyazi Özdemir, Ali Özgür Özdil, Selim Özdoğan, Kerim Pamuk, Sedat Pamuk, Yüksel Pazarkaya, Akif Pirinçci, Ozan Yusuf Polatoğlu, Ali İbrahim Savaş, Fethi Savaşcı, Saliha Scheınhardt, Hilal Sezgin, Sargut Sölçün, Zafer Şenocak, Âşık Mahsuni Şerif, Alev Tekinay, Sadi Üçüncü, Halit Ünal, Ziya Yavuz, M. Yavuz Yıldırım, Bekir Yıldız. Robert Bosch Vakfı'nın Almancaya çevirterek bir kısmını 2008 Frankfurt Kitap Fuarı'na yetiştirdiği eserler de şunlardır: Aşk-ı Memnu (Halid Ziya Uşaklıgil), Ayaşlı ile Kiracıları (Memduh Şevket Esendal), Aylak Adam (Yusuf Atılgan), Bir Bilim Adamının Romanı (Oğuz Atay), Bir Gün (Ayşe Kulin), Doğu Sarayı (Murathan Mungan), Gölgesizler (Hasan Ali Toptaş), Huzur (Ahmet Hamdi Tanpınar), İçimizdeki Şeytan (Sabahattin Ali), Kırmızı Pelerinli Kent (Aslı Erdoğan), Mor Salkımlı Ev (Halide Edip Adıvar), Ölmeye Yatmak (Adalet Ağaoğlu), Sis ve Gece (Ahmet Ümit), Tol (Murat Uyurkulak), Tuhaf Bir Kadın (Leyla Erbil). (Türk Edebiyatı dergisi)

Alman edebiyatında yerini alan eserlerimiz ve tarihsel süreci

İKİNCİ VİYANA KUŞATMASI