Fuzuli'nin Şikayetname'si

'Selam verdim rüşvet değildir diye almadılar.' İskender Pala Şikayetname'nin doğuş serüvenini şöyle anlatır: Çok bilinen bir hikaye vardır; 'Kanuni 1534'te Bağdat'ı aldığında Fuzuli ile tanışmış, ona, yörenin vakıf gelirlerinin ihtiyaç fazlasından ödenmek üzere günlük 9 akçe tutarında bir maaş bağlamıştır. Ne ki padişah İstanbul'a döndükten sonra 'Vakıf gelirleri ihtiyacı anca karşılıyor' diye bu maaş kendisine ödenmez. Fuzuli de bu durumu bildiren bir mektup yazıp vaktin maliye işlerine bakan Nişancı Celalzade Mustafa Çelebi'ye gönderir.' Aşk ve ıstırap şairi: Fuzuli Nişancı Paşa Mektubu ve daha çok Şikayetnâme adıyla bilinen bu mektup esasen Nişancı Celâl-zâde Mustafa Çelebi'ye hitaben yazılmış mektuptur. Fuzulî, emeklilik beratını bir vakfa götürüp karşılığı için başvurur sonrasında yaşananlar sonucunda eli boş döner. Bu olaylar neticesinde söz konusu vakıfta gördüğü yozlaşmayı devlet adamı Koca Nişancı Celalzâde Mustafa Çelebi'ye bir mektup ile iletir. Bu mektup bugün Şikayatname olarak adlandırılan eserdir. Kevork Terzibaşyan, Fuzulî Şerhi adlı eserinde Şikayetname'yi şu şekilde değerlendirmektedir: 'İşte beşeri ahlak bozukluğunun müessif ve ezici bir halini dehşetli bir tarzda tasvir eden bu konuşma; bir dâhi el ile insafsız memurların alnına ebedi bir ayıbın, bir hakaret damgasını basmıştır.' Divan şiirinin en iyi şairi Fuzuli'den 30 anlamlı söz 'Selam verdim, rüşvet değildir deyu almadılar. Hüküm gösterdim, faidesizdür deyü mültefit bolmadılar. Gerçi görünürde itaat eder gibi davrandılar ama bütün sorduklarıma hal diliyle karşılık verdiler. Dediler: - Zevaiddir (vakıftan artan paraya bağlıdır), husulü mümkün olmaz (masraf o kadar çok ki para artmaz). Dedim: - Kanun uygulayıp teftiş etseler bu tuttuğunuz yolun fesadı bulunur. Karşılıklı sohbet şeklinde inşa edilen eserde, rüşvetin yaygın olduğu, alacaklılara haklarının verilmediği gözlemlenir. Toplum düzenindeki yozlaşma, devlet dairelerini de etkilemiştir. Eserde, özellikle memur tipine karşı getirilen ciddi bir eleştiri vardır. Memuriyetteki usulsüzlükler, memurların kaba ve alaycı davranışları eserin konuları arasında yer alır. Fuzuli, eserinde genel olarak devlet idaresinde meydana gelen aksaklıkları ve bu durumdan duyduğu rahatsızlıkları dile getirir. Hesap ve yozlaşmanın şikayet niteliğinde bildirildiği bu eserde, Fuzuli dönemindeki bozulmuş memur tipini anlatmaktadır. Birçok klasik edebiyat ürünlerinde olduğu gibi Şikayetname'nin de hakim atmosferi tasavvuftur. Fuzuli, tasavvufi bir bakış açısıyla dönemin memurlarının, ne dünyevi ne de uhrevi hesabı önemsediklerini eleştirir. Fuzuli evkaftaki memurların kibirli hallerini, ukala ve işgüzarlıklarını kalemiyle onlardan intikam alırcasına eleştirir. Devrin ahvalini, zarif ve alaycı bir üslupla ifade ettiği bu eserde, Fuzûlî'nin nüktedan ve iğneleyici mizah yeteneğini çok açık bir şekilde aksettirir. Fuzuli'nin eserde ifade ettiği şikayetlerden de ön planda olan şairin hiciv ve mizah yeteneğidir. 'Gördüm ki sualime cevaptan gayri nesne vermezler' ifadesi bunun en güzel örneğidir. Edebi değeri her türlü tenkidin üstünde olan Eser üzerinde çalışması olan Albülkadir Karahan'a göre Şikayetnâme'yi mensur şaheserlerimizin başında saymak isabetlidir. Eser aynı zamanda ilk edebi mektup örnekleri arasında yer alır. Mektup türüne klasik edebiyatta 'münşeat' adı verilir. Gerçek adı Mehmet Bin Süleyman olan şairin Akkoyunlular zamanında 1483'te doğduğu tahmin edilmektedir. Doğum yerinin Hille, Necef ve Kerbela olduğuna dair çeşitli rivayetler olsa da bu konu net değildir. Küçük yaşlarında tahsile başlayan Fuzulî, tefsir ve hadis ilimlerinin yanında hikemî (felsefi söz ya da düşünce) ve hendesî (geometri) ilimlerle de ilgilenmiştir. İlk edebî zevkini Âzerî edebiyatının ünlü ismi Habîbî'den aldığı tahmin edilmektedir. Fuzûlî tahsil hayatı sırasında, muhitin de uygun oluşu sayesinde Arapça ve Farsça'yı bu dillerde kusursuz eser yazabilecek ve şiir söyleyebilecek derecede öğrenmiştir. Tasavvuf da onun şiirlerinin ana unsurudur. Mecazî aşk ve ilahi aşkın terennümleri, şiirlerde kendisini neşe ve zevkten ziyade acı şeklinde göstermektedir. Âlim bir şair olan Fuzûlî şiir hakkındaki görüşlerini Türkçe divanının önsözünde şu şekilde açıklamıştır: 'İlimsiz şiir esası yok dîvar olur ve esassız dîvar gāyette bî-i'tibâr olur.' Mukaddimede daha sonra aşk şiirleri yazdığını, fakat bunların uzun ömürlü olmayacaklarını anlayınca gece gündüz çalışarak bütün ilimleri öğrendiğini söyler. Fuzûlî'ye göre şiir insanı yücelten ilâhî bir lutuftur. Allah şiir kabiliyetini çok az kuluna nasip etmiş, süse ihtiyaçları olmadığı için peygamberlerine bile vermemiştir. Şairin Türkçe, Farsça ve Arapça olmak üzere divanları toplamında ise 15 adet eseri vardır.

Fuzuli'nin Şikayetname'si

Şikayetname eserinin doğuş serüveni