İfade aktarımında dijital parmak izi: Yazı stilleri

İlkel insanın alfabesi, anlatmak, ifade etmek istediği şeyin resimlerinden ibaretti. Bir atı anlatmak için elinden geldiğince bir at resmi çizmekle yetiniyordu. Korkusunu belirtmek iste yine e, ilkel çizgilerle düşen bir yıldırım ve kaçan bir adam çiziyordu. Sonradan eski Mısırlılar da, aynı sistemin daha geliştirilmiş bir şekli olan hiyeroglif yazısından yararlandılar. Hiyeroglif alfabesi, her nesne ve kavram karşılığında kullanılan bazı resim-çizgiler niteliğindeydi. Zamanla bunların daha basitleştirilmesi, belirli bir düzene sokulması yoluna gidildi. Mısır hiyerogliflerinde kullanılan 700'ün üzerinde işaret ya da sembol vardı. Yüzlerce sembol kullanılmasına rağmen, bazı konuları anlatmak ve kayıtları tutmak zor olabiliyordu. Ayrıca çok sayıdaki sembolü bilmek ve kullanmak zor olduğu için, okuryazarlık oranı çok düşük kalıyordu. Bu yazıyı yazmak için yazılar üzerinde uzmanlaşmak gerekiyordu. Dolayısıyla önemli kayıtlar hem zor yazılabiliyor hem de az sayıda kişi tarafından okunabiliyordu. Mısırlı firavunlar, MÖ 2000 dolaylarında, bir sorunları olduğunu fark ettiler. Komşularıyla savaşta kazandıkları her zaferle, en çok esiri onlar topladı ve köleleştirdiler. Fakat Mısırlılar, bu kölelere yazılı emirleri iletemiyorlardı, çünkü köleler hiyeroglifleri okuyamıyorlardı. Mısır hiyeroglifleri gibi erken dönem yazı sistemleri, aşırı derecede hantaldı ve öğrenmesi oldukça zordu. Sadeleştirilmiş uyarlamada, her bir karakter sadece bir sesi temsil etti. Bu yenilik, karakter sayılarını karakterlerin öğrenilmesini ve kullanılmasını çok daha kolaylaştırarak birkaç binden birkaç düzineye indirdi. Karmaşık hiyeroglif dili, sonunda unutuldu ve bilginler karakterleri 1799 yılında Rosetta Taşı'nın keşfine kadar çözemediler. Bir İngiliz arkeoloğu olan Hnders Petrie, 1905 yılında Sina yarımadasında bulduğu bir kitabeden yararlanarak, tarihte ilk alfabenin MÖ 2000 yıllarında, Mısır'la İsrail arasında yerleşik Sami asıllı bir kavim tarafından kullanıldığının açıklanmasında öncülük etti. Yazı için harflerin kullanılmasında öncü olanlardan Fenikeliler, yazı sistemini kurmakta eski Mısırlıların hiyeroglif alfabesinden yararlanmışlardı. Fenikelilerin alfabesi, bugün kullandığımız alfabenin gerçek anlamıyla çıkış noktası sayılabilir. Sümerler ve diğer bazı uygarlıklar, alfabe ve yazı olarak nitelendirilemeyecek olan ama anlam verilebilecek olan metinlerin oluşmasını sağlayan bazı teknikler kullanıyorlardı. Sümer dilinde kullanılan birçok kelime tek heceden oluşuyordu. Dolayısıyla yazı dilinde nesneleri ifade etmek amacıyla belli resimleri kullanmak yerine, Kelimenin ses değeri ortaya çıkartılarak yazı yazılmaya başlanmıştı. Belirtici işaretlerin farklı kelimelerin başında ya da sonunda kullanılması ve yaygınlaşması ile birlikte, yazıları yazmak ve okumak kolaylaşmıştı. Aynı zamanda kayıtları tutmak, yazı yolu ile daha kesin mesajlar vermek mümkün olmaya başladı. Kelimelerin ses değerleri ile okunmaya başlaması yani 'fonetizasyon aşaması', yaklaşık olarak MÖ 3000 yılı dolaylarında meydana geldi. Sümerler dönemindeki diğer bazı çağdaş uygarlıklarda da buna benzeyen gelişmeler yaşanıyordu. Ama anladığımız anlamda ve günümüzde kullanılan alfabelerdeki gibi 20-30 harften, karakterden oluşan alfabeler ile yazılmış olan örnekler, ilk olarak MÖ 2000 yılları civarında ortaya çıktığını gösteriyor. Yani Sümer ve Mısır uygarlıkları gibi medeniyetlerin yaptıkları çalışmalar sonucunda ortaya çıkarttıkları resim yazıları, günümüzde kullanılan alfabelere benzer alfabelerin ortaya çıkması için uygun bir zemin hazırlamıştı. Günümüzde anladığımız anlamdaki alfabenin ortaya çıkışı konusunda kesin bulgular yok. Ama Sami ırkına mensup olan kişilerin, gelişmesine rağmen yine de kullanımı zor olan çivi yazısı yerine, Mısır hiyerogliflerinde bulunan ve Sami dilindeki sessiz harfleri, sesleri gösteren işaretleri aldığı ve bunları yani sesleri gösteren harfleri kullanarak alfabeyi oluşturduğu yönünde düşünceler mevcudiyetini koruyor. Geliştirilen alfabe, son derece başarılı olmuştu. Mısırlı köleler sonunda memleketlerine geri döndüklerinde, yazı sistemini de beraberlerinde götürdüler. Alfabe, Yakın Doğu'da bölgedeki İbranice ve Arapça'yı da içine alan pek çok yazı sisteminin temeli olarak yayıldı. Deniz yolu ticaretinin hakimi bir antik çağ medeniyeti olan Fenikeliler, alfabeyi Akdeniz kıyıları boyunca karşılaştıkları milletlere yaydılar. Yunan ve Roma alfabeleri, antik Fenike yazısına dayanmaktadır. Bugün İngilizce de dahil çoğu Batı dilleri, Roma alfabesi kullanmaktadır. Alfabe deyimi, aslında eski Yunan alfabesinin 'alpha-alfa' ve 'beta' harflerinin birleşmesinden meydana geliyor. Romalılar da alfabelerini birçok konuda yaptıkları gibi eski Yunanlılardan kopya ettiler. Fenikelilerin alfabesinde sadece sessiz harfler varken onların alfabesinden yararlanan eski Yunanlılar bu alfabeye sesli harfleri de eklemişlerdi. Başlıca üç alfabe: Bilgisayarlarda kullandığımız yazı tipleri, parmak izimiz gibi bizi ifade eder olmuşsa da, üzerlerinde düşünme gereksinimini pek duymuyoruz. İlgi çekici, hatta zaman zaman şaşırtıcı kökenlere sahip bu yazı tiplerinin bir bölümü, teknolojik aletlerin gelişmesiyle birlikte piyasanın gereksinimlerini karşılamak amacıyla ticari işletmeler tarafından üretilmiş, bir bölümüyse karikatürlerde kullanılan harflerden, müzikten, yol tabelalarından ve bulmacalardan esinlenilerek yaratılmış. Wingdings olarak bilinen bu tuhaf yazı tipi, dijital hale getirilmeden önce, 1984 yılında Londra'da düzenlenen Uluslararası Tipografi Derneği Konferansı'nda yayınlandı ve sergilendi. 1990 yılında yazı tipini satın alan Microsoft, 'Wingdings' ismini verdi ve tuşlara farklı işlevler atayarak klavye düzenine yerleştirdi. Lucida yazı tipinin karakterleri, Wingdings'in temelini oluşturuyordu ve bu karakterler, içlerinde beden işaretlerinin, ortaçağ el yazmalarının yahut modern icatların bulunduğu çok değişik kaynaklardan seçilmişti. Tasarımcısı Vincent Connare, çocuklara yönelik bir yazılım olan ve piyasaya sürülmek üzere hazırlanan Microsoft Bob'un yazı tipini görünce o yazı tipinin, ürün için fazla ağırbaşlı olduğunu düşünüp çok daha dinamik bir şey olması gerektiği fikrinden yola çıkarak Comic Sans'ı tasarladı. Karikatür balonlarındaki harflerden esinlenen Connare'nin, yazı tipi tasarlamak için kullanılan bir programda harfleri yuvarlamasıyla ortaya, basit ve eğlenceli bir yazı tipi çıkmıştı. Connare'nin tasarladığı bu yeni yazı tipi, firmanın mevcut dizgesine uymadığından Microsoft Bob yazılımı için seçilmemişse de, Movie Maker programında kullanılmış ve daha sonra Windows 95 işletim sistemine dahil edilmiştir. Comic Sans, görünüşünü beğenmeyenlerin yergilerine maruz kalsa da, Microsoft'un sayısı milyonları bulan müşterileri arasında popülerliğini korumakta ve bilhassa disleksi çocuklarla çalışan insanlar için favori yazı tipi olarak kabul edilmektedir. 'İtalik' ve 'bold' yazı tipi stilleri, 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarına kadar mevcut değildi. Centaur yazı tipiyse İngiliz şair ve romancı William Morris'in, Fransız gravür ustası Nicolas Jenson'un 15. yüzyıla ait baskılarından etkilenmesi ve bu baskılarda kullanılan yazı tipini tekrar canlandırmak istemesiyle ortaya çıktı. Morris, 19. yüzyıla ait kendi çalışması için, Jenson'un erken dönem yazı tipini taklit eden başka bir yazı tipini kullandı, ama Jenson'un döneminde italik ve bold stillerinin bulunmaması nedeniyle tuhaf bir ikilemle yüz yüze kaldı. Sonunda italik stilin Centaur'a eklenebilmesi için bir otuz yılın daha geçmesi gerekti. Aynı zamanda matbaa harfi tasarımcısı olan Papalık kâtibi Ludovico Vicentino Degli Arrighi, bazı çalışmalarını, kendi kaligrafisinden yola çıkarak italik karakterler içerecek şekilde bastı ve öteki tasarımcıların italik stile katkıları bir yana, onun adı, her zaman en zarif versiyonlarla birlikte anılmaya devam etti. Bold stiliyse 1913 yılında uluslararası bir komitenin Paris'te yapmış olduğu bir toplantıda ortaya çıktı. Komite, konferans süresince farklı boyut ve stillerde alfabelerin yer aldığı bir liste hazırlamıştır ve bu listede yer alan bazı yazı tipleri, günümüzde hâlâ haritacılar tarafından kullanılıyor. Copperplate Gothic, isminde yer alan nitelemeye rağmen, aslında gotik bir yazı tipi değil, çünkü gotik yazı tiplerinde, (büyük harf 'T' nin üst çubuğunda olduğu gibi) tırnaklar bulunmaz. Bu yazı tipiyle ilgili en sıra dışı şey, Copperplate Gothic'in en başta yalnızca metnin anahtar kelimeleri ve başlıkları için düşünülmüş olması ve bu sebepten tasarımcı Frederic Goudy'nin sadece büyük harfleri tasarlamasıdır. 1929 yılında, İngiliz gazetesi The Times, tipograf Stanley Morison'u, yeni bir yazı tipi tasarlaması için görevlendirdi ve Morrison'un, gazetenin sanatçısı Victor Lardent'in yardımıyla oluşturduğu Times New Roman, kullanıcılar arasında popüler hale geldi. Bu ağırbaşlı yazı tipi, onca popülerliğine ve avukatlık mesleği de dahil olmak üzere birçok alanda kullanılmasına rağmen, bazı eleştirilere maruz kalmaktadır. Eleştirenler, harflerin, sönük ve monoton olduğunu ve kullanıcının hayal gücü yoksunluğunu yansıttığını ifade ederler. İsmini Kanada adalarından birinden alan Gabriola yazı tipinin esin kaynağı müziktir. Tasarımcısı John Hudson, müzikteki bir melodinin, kendine has karakteri kaybetmeksizin çok çeşitli stillerde çalınabileceği fikrinden ilham almıştır. Her kümesi farklı tarzlarda karakterler içeren ve sekiz kümeden bu yazı tipi, aynı tipteki harflerin istenmeyen tekrarını engellemek için farklı türlerdeki karakterlerin birbirinin yerini almasına izin vermekte ve böylelikle kullanıcılara, çeşitli varyasyonlar oluşturma imkânı tanıyor. Kendisi de bir disleksi hastası olan Hollandalı tasarımcı Christian Boer, bu yazı tipini, kolay ve doğru okuma açısında kendine yardım etmek için geliştirmiş. Disleksi adı verilen rahatsızlıkta insanlar harfleri tanımakta güçlük çeker, çünkü zihin ya harfleri döndürmekte ya da kelime içindeki sıralarını değiştirmektedir. Nihayetinde okumak ve yazmak, disleksik insanlar için oldukça zordur. Boer'in disleksikler için yarattığı çözümse alfabede yer alan harflerin farklılıklarını vurgulayarak bu farklılıkları, bir harfi ötekinden ayırmayı kolaylaştıracak şekilde netleştirmek oldu. Mesela Boer, harflerin tabanını bütüne göre kalınlaştırdı ve bu yolla, harflerin zihinde ters çevrilmesini engelledi. Yahut 'j' harfinde olduğu üzere, bazı kısımları italikleştirdi, 'a' harfinde olduğu üzere, harf başlangıçlarını genişletti. Boer'in kullanmış olduğu strateji yahut bu tip başka yöntemlerin, Dyslexie yazı tipini kullanan disleksikler için iyi işlediği kanıtlanmıştır. Vincent Connare, Trebuchet MS olarak bilinen yazı tipini yaratırken bazı yazı karakterlerinden ve ABD karayolu levhalarının yazı stilinden esinlendi. Connare, tasarımını tamamladıktan sonra bu yeni yazı tipi için aradığı ismi, bir bulmacada buldu. 'Bir şahsı, ana kampüsten bir mil uzaklıktaki yeni kampüse mancınıkla (Trebuchet) fırlatabilir misin' sorusundan yola çıkan Connare, zihninde, internet üzerinden kelimeleri fırlatmaya niyetli bir savaş makinesinin imgelemini oluşturdu ve sonunda Trebuchet isminin, tasarımı için uygun olduğu kanaatine vardı. Leo Maggs, kendi yazı tipini, About the House isimli ve hedef kitlesi, Covent Garden Opera Binası'nın patronları olan bir dergi için yarattı. 1964 yahut 1965 yılında, Maggs'tan dergide yayınlanacak yazılardan biri için fütüristik bir tarz geliştirmesi istendi. Görevi yerine getirmek için yalnızca birkaç harf yaratması gereken Maggs, kendine tanınan zamanda alfabenin tamamını bitirdi ve Westminster'in temelini, klasik bir yazı tipi olan Gill Sans'ın oranları üzerine kurdu. Yazı tipleri üreten bir firma olan Letraset, Maggs'ın yaratmış olduğu karakterleri, ticari anlamda yaşamayacağı gerekçesiyle reddetmişti. Westminster'in, mucidine bir dizi telif hakkı kazandırarak büyük bir başarı elde etmesiyse fotoğraf dizgi şirketi Photoscript Ltd'nin bu yazı tipini kabulü sayesinde oldu. Nitekim 1993 yılında Maggs, Microsoft'un geliştirdiği yeni bir yazılım paketi için lisans hakkını firmaya devretti ve başarısını kanıtladı. Westminster yazı tipini popüler hale getirense modelleme sisteminin, banka çekleri üzerinde yer alan hesap numaralarına dayanması ve bu sayede makineler tarafından okunabilmesidir. Ortaçağ ve modern dönem yazı tipleri arasındaki geçişin mihenk taşlarından biri olan Bulmer, William Martin tarafından, Boydell Yayınevi'nin, Shakespeare'nin folyo baskısını yazdırma amacıyla tasarlandı. İsmini, Martin'in 1790 yılında, tasarımı yaptığı matbaa firmasından alan Bulmer, günümüzde hâlâ kullanımda olan Baskerville yazı tipinin güncellenmiş ve geliştirilmiş bir türevidir. (Derlenmiştir.)

İfade aktarımında dijital parmak izi: Yazı stilleri

MISIRLILARIN İLETİŞİM SORUNU