Hz. İbrahim kıssası üzerinden 'korku' felsefesi

20. yüzyılda varlığa bakışın değişmesiyle beraber yeni metafiziğin ortaya çıkma süreci başladı. Bu yeni metafiziğe zemin hazırlayan arka plandaki düşüncelerden biri de varoluşçuluk felsefesidir. Varoluşçuluk felsefesi; evrenin, dünyanın varoluşunu anlatan geleneksel tümel felsefeye tepki olarak ortaya çıkmıştır. Hakan Gündoğdu, Varoluşçu Felsefelerdeki Bazı Ortak Özellikler çalışmasında,bu felsefenin tümelin daha önemli olduğu düşüncesinde olan Platon'un temsil ettiği klasik felsefeden ve tezatlardan oluşan Hegel'in diyalektiğinden bütünüyle ayrıldığını düşünür. Varoluşçu felsefecilere göre, felsefenin temeli, yalnızca düşünen özne değil, bir birey olarak öznedir. Varoluşçular 'saçma' olarak adlandırdıkları bu dünyadan kopma eğilimindedirler. Danimarkalı filozof ve teolog olan Kierkegaard, ilk varoluşçu filozof olarak kabul edilir. Varoluşçuluk felsefesinin öncüleri Søren Kirkegaard, Martin Heidegger, Gabriel Marcel, Karl Jaspers ve Jean-Paul Sartre gibi filozoflardır. Her ne kadar bu filozofları varoluşçuluk felsefesinin öncülleri saysak da düşünce olarak ayrışan noktaları vardır. Örneğin; Sartre varoluşçuluğun ateizm kanadını oluştururken Marcel, Kirkegaard bu ekolün dindar kanadını oluşturur. Varoluşçu felsefecilerde görülen korku, kaygı, bunaltı temaları Kierkegaard felsefesinde de karşımıza çıkar. Kierkegaard, klasik Hegel felsefeciliğini eleştirir, söz konusu felsefenin soyut mantıksal düzlemde ilerlediğini bunu yaparken de bireyin gerçek yaşamını gözden kaçırdığını düşünür. Kierkegaard'a göre varoluş somut ve öznel olan insanın bizatihi yaşamıdır. Bu sebeple felsefenin somut düşünme olan varoluşçuluğa yönelmesi gerektiğini düşünür. Varoluşçuluk felsefesinin temaları insan özgürlüğü, ölüm, kaygı ve iç sıkıntısı gibi kavramlardır. Bu felsefenin ortak ilkelerine baktığımızda; insanın merkeze alınması ve 'birey' olarak konu edinilmesi esastır. Sartre'ın 'birey'i ilahsız bir evrene fırlatılmıştır. İlahsız bir evrene fırlatılan birey, bu dünyada yalnızdır ve bu sebeple varolduğu andan itibaren bir iç sıkıntısı, buhran ve 'bulantı' ile karşı karşıyadır. Sartre'in Bulantı eserindeki ana tema da bu varoluşsal kaygıların ortaya çıkardığı 'bulantı'dır. Varoluşçuluğun temelinde insanı anlamak ve çözümlemek yatar. Kierkegaard'ta Benlik ve Varoluş çalışmasında Vefa Taşdelen'in ifade ettiği gibi, Hegel felsefesinde 'ben';'düşünen olarak varolan öznenin en yalın anlatımı' ve yalnızca felsefenin değil tüm varlığın merkezi konumundadır. Kierkegaard ise insan olmanın en yüce merhalesine 'ben' olmaya ulaşıldığı vakit elde edileceğini düşünür. Ben olmak kişinin ulaşabileceği en yüksek varoluş seviyesidir. Kierkegaard'da Hegel'deki gibi bütünün bir parçası olan 'ben' değil birey konumundaki 'ben' esastır. Varoluşçuluğun klasik felsefeden ayrılan bir diğer ilkesi ise; 'varoluş özden önce gelir' düşüncesidir. Bu düşüncenin sahibi olan Sartre; bir yaratıcının olmadığını ve bu sebeple de onun tarafından belirlenmiş bir insan doğası olamayacağını, kişinin kendi özünü, doğasını kendisinin oluşturacağını savunmuştur. 'Varoluş özden önce gelir' düşüncesi ise Kierkegaard tarafından Sartre'ın kullandığı manada kabul edilmez. Kierkegaard, Sartre gibi Yaratıcıyı reddetmez bilakis onun felsefesi Yaratıcı ile birey ilişkisini merkeze alır. Kierkegaard varoluşçuluk çerçevesinde; 'dünyasal varoluş' ve 'bireysel varoluş'tan bahseder. Filozof, insanın bu iki varoluşun sentezinden oluştuğunu söyler. Olivier Cauly, Kierkegaard isimli eserinde bu mevzu ile ilgili şu cümleleri kurar: 'İnsanı varoluşa götüren gerçek yol, Yaratıcıya götüren yoldur .İnsanın varoluşunun gerçekliğini derinleştirmesini sağlayan şey, şiirsel bireysellik değil, bu etik ve dinsel bireyselliktir. Genel anlamıyla Kierkegaard'a göre varoluşçuluk; insanı merkeze alan, kişinin özgür iradesiyle kendi özünü, doğasını oluşturduğu, bireyin kendini gerçekleştirebilmesinin ancak bir ilaha yönelmekle mümkün olabileceği gibi düşüncelerden meydana gelen felsefedir. Korku ve Titreme Kierkegaard tarafından 1843'te yayımlanmıştır. Kierkegaard Korku ve Titreme'de Hz. İbrahim kıssası üzerinden 'iman', 'etik', 'ahlak', 'iman paradoksu' gibi kavramları ele almıştır. Filozof bu kitabını 'Johannes de Silentio' müstear adıyla yazmıştır. Eserde Yaratıcı'nın emriyle Hz. İbrahim'in oğlunu kurban etmesinin onu hangi ölçüde bir 'iman' şövalyesi yapacağı üzerinde durulmuştur. Kitapta Hz. İbrahim'in kıssası Kierkegaard'ın bakış açısıyla dört farklı şekilde şiirsel olarak anlatılmıştır. Eserde Yaratıcı tarafından evladı ile imtihana tutulan Hz. İbrahim'in yaşadığı sıkıntılar aktarılmıştır. Kierkegaard, toplumsal olan bazı etik ve ahlak kurallarının Yaratıcı'nın kendi normlarının çok ötesinde kalabileceğini ifade eder. Zira, Yaratıcı Hz. İbrahim'den oğlunu kurban etmesini istemiştir, bu toplumsal olarak öldürme eylemi barındırma açısından kötü bir durumdur fakat Hz. İbrahim'in bunu gerçekleştirebilmesi onu Allah huzurunda Kierkegaard'ın ifade ettiği gibi bir 'iman şövalyesine' dönüştürür. Kierkegaard, İbrahim'in oğlunu Morioh Dağı'na kurban etmeye götürürken çektiği ıstırapları yaşadığı duyguyu ve ardından gelen suskunluk sürecini 'korku' olarak tanımlamıştır. Bu varlıkla ilk defa yüz yüze gelindiği anda yaşanılan evrensel bir 'korku' dur. Kierkegaard için korku ve özellikle kaygı, özgürlüğüyle karşı karşıya kalan insanın içine düştüğü varoluşsal bir durumdur. Kirkegaard'ın bahsettiği korku, özgürlüğün getirdiği bir sonuçla seçme hakkına sahip olan insanın iradesiyle seçeceği şeye duyduğu korkudur. İnsanın seçimlerinde özgür olması Kierkegaard için büyük bir korkudur. İslamiyet'te de birey özgürdür, iradeye sahiptir fakat birey özgürken bile yalnız değildir. Özgür olan birey, her daim yaratıcısını yanında olduğunun bilincindedir. Bu sebeple Hira Dağı'nda Peygamber Efendimiz Hz. Ebubekir'e, 'Korkma, Allah bizimledir.' cümlesini kurmuştur. İslamiyet'te korku ve ümit her daim yan yanadır. Korku tek başına var olmaz, 'ümit' mutlaka korkunun yanındadır. Zıtlıklardan kaim olan bu durum İslamiyet'teki korku kavramının mahiyetinizi bize gösterir. Aynı zamanda, İslamiyet, korkunun sağlam bir güç ve iradeyle dengelendiği vakit bireyi olgun bir konuma taşıyacağını düşünür. Kur'an-ı Kerim'deki havf yani korku kavramı yalnızca ilk aklımıza gelen manasıyla değil, 'kaygı, endişe, saygı ve çekinme ile birlikte gelen korku' olarak kullanılmıştır. Her şeyden önce İslam korku dini değil, sevgi ve ümit dinidir. Bu sebeple korkunun geçtiği her cümlenin peşi sırasında ümit de gelir. 'İbrahim inanmıştı ve şüphe etmiyordu. O, akıl olmaz olana inanmıştı ve o yaşlı adam inancı uğruna orada, yanında biricik oğluyla doğruldu fakat şüphe etmedi. Kaygıyla sağa sola bakmadı. Herhangi bir ağıt da yakmış değildi. Biliyordu ki onu sınayan İlah'tı. Biliyordu ki bu, ondan istenecek en zor kurbandı ve yine biliyordu ki İlah, dilediğinde hiçbir kurban zor olamazdı. İbrahim inanmamış olsaydı eleminden donuklaşırdı şüphesiz. İlah'ın dileğini yerine getirmeye memur edildiğini anlamaz, buna bir gençlik hülyası der, güler geçerdi fakat o inanmıştı. Demek ki gençti. Hep en iyisi için umut taşıyan dünyadan yaş alır. Hep en kötüsüne hazır olan çabucak çöker ama inanan, daimi bir gençlik sürer. Öyleyse methedilsin bu öykü...' 'Bütün dünya ile çekişmek bir rahatlıktır, ancak kendi kendinle çekişmek korkunçtur...' 'Eğer İbrahim Yaratanı sevmeseydi, o imana sahip olamazdı. Kim iman olmaksızın Yaratanı severse kendisini yansıtır, kim İlah'ı severse İlah'ı yansıtır.' 'Ebedî bilincim İlah'a olan aşkımdır ve bu benim için her şeyden daha yücedir' 'İman bir meydan okuma demektir.' 'İman insanoğlunun içindeki en yüce tutkudur.' 'Zira soylu mizaçlar ancak zorluklardan ilham alırlar.' 'İbrahim atalarının diyarını imanla terk etti ve vadedilmiş topraklarda bir yabancı oldu. Geride bir tek şey bıraktı, ve yanına bir tek şey aldı; dünyevi zekasını geride bıraktı, imanını yanına aldı.'