Mevlâna'nın tesir gücüyle edebiyat

Mevlâna için dönemler boyunca 'Peygamber değil, ama kitabı var' denildi. Kur'ân ve sünnet gibi iki evrensel kaynaktan ilham alan Mevlâna, gerek yaşantısıyla, gerek fikirleriyle sadece içinde yaşadığı devri ve Anadolu'yu değil; o günden bu güne kadar Doğu ve Batı'nın fikir hayatını etkilemiştir. İşte bundan dolayı bu gün İslâm âlemi başta olmak üzere Batı âlemi de büyük bir merakla, onu daha da yakından tanımaya, anlamaya, fikirlerinden istifade etmeye çalışır. Büyük bir mütefekkir, büyük bir şair, büyük bir mürşit olan Mevlâna çok yönlü, çok boyutlu bir fikir adamı olarak dikkat çeker. Mükemmel bir şekilde yetişmiş, devamlı surette mükemmel insan (insan-ı kâmil) yetiştirmenin gayretini vermişti. Yaşadığı devirden günümüze kadar örnek yaşantısıyla, evrensel fikirleriyle insanlığa rehber oldu. O, içinde yaşadığı toplumun sorunlarını çok iyi tespit etmiş, yerinde ve zamanında çözümler sunmuştu. Mevlâna, insanlarla ilişkilerinde toplumun hiçbir kesimini dışlamamış, hepsini kucaklamış, kılıç, kalem ve kelâm ehlini birbirine kenetlemeye, birlik beraberlik içinde yaşamaya, kardeş olmaya çağırmıştı. Selçuklu sultanları başta olmak üzere, vezir ve emirlerle, ulema ve mutasavvıflarla sıkı diyalog kurarken, toplumun diğer kesimlerini ihmal etmemiş, onlarla da ilişkilerini sürdürmüştü. Mevlâna'nın tesiri sadece yaşadığı dönemle sınırlı kalmamış, örnek yaşantısının, her dem tazeliğini koruyan fikir ve eserlerinin tesiri çok geniş bir zaman ve mekâna yayılmıştı. İnsanlık on üçüncü asırdan günümüze kadar büyük bir merakla onu daha da yakından tanımaya, anlamaya çalışıyor. Mevlâna; Yunus'tan Şeyh Galib'e; İkbal'den Goethe'ye kadar birçok kalem erbabına ilham vermiş, Türk İslâm medeniyetine, Doğu ve Batı dünyasına ışık olmuştur. Eserleri, 200'den çoğu İngilizce olmak üzere onlarca dile çevrilmiş, insanlığın bu ışıktan istifade etmesine imkân sağlanmıştır. 'Mevlâna Hüdavendigâr bize nazar kılalı Hacı Bektaş'ın hitap ettiği muhit ile Mevlâna'nın hitap ettiği muhit, özellikle fikrî açıdan birbiriyle uyuşmaz. Hacı Bektaş'ta, Mevlâna hakkında duyduğu haberlerden dolayı bir merak, bir arayış hâsıl olur. Yani o, arayan, merak eden bir pozisyondaydı. Mevlâna'nın onun hakkında herhangi bir arayışa, araştırmaya girmemesi de kendisinde mevcut olan öz güvene, kendi kendine ve hatta başkalarına da yeter kapasitede olduğuna delâlet eder. Mevlâna, meşrep bakımından uyuşmadığı Hacı Bektaş-ı Veli'ye herhangi bir şekilde cephe almamış, bir yerde köylü kesimin eğitimini, irşadını ona bırakmış; kendisi de şehirlilerin, şiir ve sanat erbabının irşadıyla ilgilenmiştir. O daha çok münevverlere hitap etmiş, aristokrasi ve şehir çevresinde etkili olmuştu. Doğu bilimci Annemarie Schimmel, Mevlâna – Hacı Bektaş karşılaştırmasını şöyle yapar: 'Bütün coşkun ve heyecanlı hâllerine rağmen Mevlâna, sanatla şekillenmiş bir hayat üslûbuna çok daha önem veriyordu. Böylece de o, yöre halkının haddini bilmeyen ölçüsüz derviş gruplarına hayran olduğu veya onun çağdaşı Hacı Bektaş-ı Veli'nin yoluna gittiği bir dönemde, kentlilerin önderi ve mürşidi olmuştur. Yüzyıllar içerisinde Hacı Bektaş'ın tekkeleri, Türk tasavvufunun son derece enteresan bir fenomeni hâline gelmiş ve Türk Divan şiirinden bağımsız kendine has bir şiir ortaya koymuştur. Ayrıca Hacı Bektaş-ı Veli'nin Yeniçerilerle çok sıkı bir bağı vardı. Buna karşılık Mevlâna'ya bağlı dergâhlar, halkın en seçkin ve kültürlülerini – sultan da dâhil– cezbediyor ve müzisyenlerin, şairlerin ve hattatların toplandıkları bir yer hâline geliyordu.' Günümüz anlamında kitle iletişim araçlarından mahrum olunan dönemlerde, halkın bilgilendirilmesinde şairler etken rol oynuyorlardı. Dolayısıyla saray, kalemi güçlü olan şairlere sahip çıkıyordu. Bu bağlamda Mevlâna'nın şiirlerini halka ulaşmada bir vasıta olarak kullandığını söyleyebiliriz. Anadolu'daki şiirin tarihi ve anlam dünyası, Mevlâna ile bütünleştirilmeli. Anadolu'da Türk edebiyatına ait ilk ürünler on üçüncü yüzyıla aittir. Elimizde bu dönemden önce Anadolu'da yazılmış eser yok. Bu asırda Mevlâna, hacimli ve muhtevalı eserleriyle Türk edebiyatının Anadolu'da gelişmesine ve yayılmasına önemli ölçüde katkıda bulunur. İnsanlığa isyan eden, insanın insanlığını reddeden ve bu âlemdeki değerini inkârda bulunan bir cemiyete Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî gelip, çınlayan şiirleriyle, İslâm'ın doğru düşüncesini temsil etti. Ümitsiz edebiyatın yıkıntısı altında, yıkılmış ve gerilemiş şiirin arasında gömülü olan insan kerametini harekete geçirmeye başladı. Coşkun bir dille, iman ve belagatle insanın kerametini ve insanlığın faziletini teganni etti. Nihayet cemiyette canlılık başladı. İnsan kendi şerefini ve değerini bilir oldu. İslâm edebiyatı da, bu kuvvetiyle sallandı. İslâm şairleri bu yönde şiirler yazdı ve aynı tele vurdu. Tasavvuf âleminde de, yeni hareket başladı. Bunun adına 'insanlıkla övünme' diyebiliriz. Bugün his ve gönül ülkemizi süslemekle kalmayan ve sesimizi hâlâ dünyaya duyurabilen yegâne seslerimiz olan Dede Efendiler, Itrî'ler ve daha birçok besteci; Nef'î, Şeyh Galib gibi divan edebiyatımızın medar-ı iftiharları; yüzlerce hattat, hakkâk, tezhibci, şair, âlim, edip ve daha birçok sanatkâr, hep bu gönül gözü ile güller yetiştiren Mevlevî tekkelerinin irfanımıza birer ikramı. Yunus Emre'nin yanı sıra Âşık Paşa, Nesîmî gibi şairler de onun şiirlerinden ilham almışlardı. Fuzûlî'lerin, Nef'î'lerin, Nâbî'lerin, Şeyh Galip'lerin ve bu arada yetişen büyük şairlerimizin sözlerindeki en ruhlu nüktelere ve mazmunlara, Mevlâna'nın Mesnevîsi ve Dîvân-ı Kebîri birer ilham kaynağı olmuştu. Mevlâna, yalnız yaşadığı zamanda sevilmemiş, bıraktığı mühim eserler elden ele, dilden dile nakledildikçe onu seven ve hayran olanlar bu mihver etrafında toplanma ihtiyacını duymuşlar, onun hazzettiği şeyleri ihya etmişler, yalnız Mesnevî'sini ve Dîvân'ını okumakla kalmayarak bilhassa pek sevdiği musikiyi, semâ'ı ve sohbetlerinin havasını da yaşatmaktan zevk duymuşlardı. Her biri Mevlâna hayranı olan, onun kaynağından beslenen bu simalar gerek yazdıkları eserleriyle, gerek sundukları tebliğleriyle Anadolu'nun taşına toprağına Mevlâna nefeslerini üflemişlerdi. Ahmet Fakih, Sultan Veled, Yunus Emre, Gülşehri, Âşık Paşa, Hüdâyî Sâlih Dede, Mu'îni Dede, Ömer Rûşenî, Şâhidî, Yusuf Sineçak, Fevrî, Fedâyî, Bursalı Rahmi, Sinoplu Sefâyî, Derviş Nigâhî, Ârifî, Nef'î, Neşatî, Enis Dede, Ahmet Fâsih Dede, Âdem Dede, Şeyhülislâm Bahayî, Mezahi, İbrahim Cevrî, Nâbî, Mustafa Sâkıb Dede, Süleyman Nahîfî, Neylî, Manisalı Birrî, Adni Receb Dede, Fennî, Müneccimbaşı Ahmed Dede, Konyalı Nesib Dede, Nayî Osman Dede, Şeyh Galib, Esrar Dede, Neyyir Dede, Hulûsî Dede, Yenişehirli Avni Bey, Saîd Çelebi, Konyalı Şem'î, Şeref Hanım, Leylâ Hanım, Râmiz Abdullah Paşa, Pertev Mehmet Paşa, Zîver Paşa, Hakkı Paşa, Şerif Reşit Paşa, Nazım Paşa, Keçecizâde İzzet Molla, Sünbülzâde Vehbi, Enderunî Fazıl, Sürûrî, Âsâf Hâlet Çelebi, Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Remzi Akyürek, Tâhiru'l-Mevlevî, Veled Çelebi (İzbudak), Midhat Bahari Beytur, Feridun Nafiz Uzluk, Ahmed Avni Konuk, Abdülbaki Gölpınarlı, Kemal Edip Kürkçüoğlu, Mehmet Önder, Feyzi Halıcı, Veysel Öksüz, Şefik Can, Amil Çelebioğlu… Mevlâna'nın vefatından üç yıl sonra müritlerinden biri olan Ahmedî Rûmî, Hindistan'a gitti. Dakâiku'l- Hakâyîk ve Rakâiku't-Tarâîk adıyla tanınan Mesnevî hakkındaki ilk tefsiri muhtemelen 1325'te kaleme aldı.Bu gün hâlâ Pakistan'da tahsil görmüş bütün aileler Mesnevî'de geçen hikâyeleri bilirler. 'Ömer ve Rum Elçisi,' 'Musa Çoban' hikâyelerini bilmeyen yoktur. Bunlar basit birer hikâyeden ibaret olmayıp üstün ahlâk kaidelerinin birer ifadesidir. Mevlâna, Acem şairleri arasında Kıvamüddîn Sencânî, Nimetullah Kûhistânî, Seyyid Kâsımü'l- Envâr gibi mühim temsilcileri bulunan, daha bunlar ayarında bir takım şairler üzerinde tesiri görülen, tarihçilerle, tezkirecilerin ve mutasavvıfların eskiden beri cidden büyük hürmetine mazhar olmuştur. Alman şairi Goethe, Mevlâna'nın şiiriyetinin yanında kendisinin çok zayıf kaldığını söylemişti. Flaman ressam Rambrant da Mevlâna'nın resmini yapmıştı. Yunan yazar I. M. Panayotopulos, Mevlâna'nın kendisini nasıl cezp ettiğini şöyle ifade eder: 'Mevlâna'nın yaşamına ve eserine dair çalışmalardan, şiirlerden pek çok şey öğrenmiş oldum. Goethe'nin ona nasıl hayran olduğunu, Maurice Barreés'nin onu ne kadar sevmiş olduğunu öğrendim. Mevlâna, insanı ara bir yerde bırakmaz: ya seni ilgisiz bırakır, ya da esir alır. Beni esir aldı. Ne kadar bir süre için mi? Bunu bilmiyorum. Kendisi baştan çıkarıcı bir güzelliğin timsalidir. Benim en saklı beklentilerime uymaya gelen bir kimsedir; ama tüm benliğimi kaplamaya değil… Varmış olduğu sonuçlar, benim sonuçlarım değil; belki de, sırf, doludizgin giden bir rüyada sonuçlar olmayacağı için…' Mevlânâ, hayatı boyunca gerek çağdaşı, gerekse kendisinden önceki şair ve ediplerin yaptığı gibi eser yazma telâşına düşmedi. Bazen cezbe hâlinde, bazen semâ sırasında, bazen vaaz ve sohbetlerinde, bazen de yolda yürürken kalbine doğan ilhamları, mesnevî, gazel, rubâi vs. tarzlarında, öğüt olarak dile getirdi. Bunlar da çevresindeki müritleri, öğrencileri veya dostları tarafından kâğıda geçirildi. Mevlâna'nın bu tarzda oluşan, tamamı Farsça, ikisi manzum, üçü ise mensur olmak üzere toplam beş adet eseri günümüze ulaştı. Dîvân-ı Kebîr: 'Büyük Dîvân' anlamına gelen ve Mesnevî'den sonra en fazla ilgi gören bu eseridir. Onun iç dünyasını ve ruhsal durumunu yansıtır. Sadece Mevlâna'nın değil, belki bütün tasavvufî edebiyatın en meşhur mahsulü olan Mesnevî, öteden beri İslâm âleminin her sahasında, özellikle Hint, İran ve Anadolu Türkleri üzerinde, daha yazıldığı zamandan başlayarak fevkalâde tesirli oldu. Mevlana bu eserinde Kur'an-ı Kerim'e ve onu getiren Hz. Muhammed'e derin anlayış ve inanışla bağlıdır. O kadar ki, Mesnevi'yi Kur'an-ı Kerim'in şiir ve hikâye sanatıyla ve Mevlâna tarzı bir duygu ve düşünce üslubuyla ifade edilmişti. Kur'ân'ın manzum tefsiri diye nitelemek mümkün. Mevlâna, Mesnevi vasıtasıyla öğrettiği, Allah'a varma yollarını Kur'an'dan ayetler getirerek Peygamberimiz 'den hadisler hatırlatarak ve bunları derin anlayışlarla açıklayarak tanıtmaya çalışır. 50 bin dizeyi aşkın olan Mesnevi'de, yüze yakın ehli ya da vahşi hayvanın yaşam öyküsü, onlarla ilgili binlerce hikaye var. Mesnevi'de 755 Kur'ân ayeti ele alınır. 39 kez Cebrail'den, 62 kez İbrahim Peygamber'den, 70 kez Süleyman Peygamber'den, 44 kez Davud Peygamber'den, 85 kez İsa Peygamber'den, 76 kez Hz. Musa'dan, 103 kez Hz. Yusuf'tan, 27 kez Hızır'dan, 29 kez Hz. Ömer'den, 28 kez Hz. Ali'den, 24 kez Bayezid-i Bistami'den, 42 kez Hüsameddın adıyla seslendiği, Hüsameddîn Çelebi'den, 796 kez Şeytandan, 16 kez İblis adıyla yine Şeytandan söz edilir. Hepsi de öyküleriyle konu olarak alınır. Bunlardan ayrı olarak yüzlerce kabile, kent ve yöre adı ve hikâyesi anlatılır. Mesnevi'de muhtelif dini inançlar, tasavvufi esaslar, özellikle varlık birliği (vahdet-i Vücud) nazariyesi, bu felsefi görüşe bağlı olarak Allah, Vücud-ı mutlak, kâinatın yaratılışı, iniş ve çıkış kavisleri (devr), insan-ı kâmil ve kutup meselesi, insan için bir şeyhin lüzumu ve ona mutlak itaatin gerçekliği, peygamberlik, velilik, irade kaza ve kader meselesi, ilhamın vahiy ile münasebeti ve aynı şeyoluşları, ibadetlerden asıl maksadın ne olup olmadığı vs. gibi hususlar işlenip tahlil edilir. Garîb-nâme / Âşık Paşa (730/1330, 10613 beyit) Ravzatü'l-Envâr / Ahmed Hayâlî (843/1442-43, 2179 beyit) Esrâr-nâme / Tebrizli Ahmedî (884/1479, 1865 beyit) Heşt Behişt / Şemseddin-i Sivasî (992/1584, 2882 beyit) Mir'âtü'l-Ahlâk ve Mirkâtü'l-Eşvâk / Şemseddîn-i Sivasî (996/1588, 4520 beyit) Tergîbât / İmam Adlî Hasan Efendi (1022/1613, 1723 beyit) Günümüzde Mevlâna üzerine yapılan çalışmalar onun dini, tasavvufi, felsefi, edebi yönüne yoğunlaşsa da bir kahraman olarak romanlarda yer alması, ona karşı okurların ilgisini yükseltti. Mevlâna üzerine gelişen bu popüler yönelimin farkında olan yazarlar da Mevlâna'yı anlatan romanlar üretiyor. Ancak sanatçılar, romanlarda Mevlâna'nın eserlerinden yaptıkları alıntıları kendine has üsluplarıyla yorumluyor. Mevlâna üzerine kalem oynatanların yaşadığı dönem ile düşünce yapısı, çalışmaların içeriğini ve yapısını şekillendirdi. Genelde bugünün güncel meselelerinden hareket ederek Mevlâna'nın bu sorunlara nasıl bir çözüm yolu önerdiği üzerinde yoğunlaşan yazarlar bu yolla Mevlâna'nın mistik gücünden istifade ediyorlar. Buradan hareketle Mevlâna, eserlerde kimi zaman toplumun ihtiyaçları doğrultusunda güncellenirken kimi zaman da yeni bir anlatıyla tüketime alet ediliyor. Neticede Mevlâna'nın toplumdaki mistik karşılığı ve güncellenen anlatısı, kitap satışlarını etkilemesi denkleminde anlamını buluyor.

Mevlâna'nın tesir gücüyle edebiyat

“PEYGAMBER DEĞİL AMA KİTABI VAR” DENİLDİ