“Müptela-yı gama” sorulması gereken en uzun gece: ‘şeb-i yelda’

'Şeb-i yeldayı müneccimle muvakkit ne bilir, Sabit, Nabi ile aynı dönemde yaşamış 17. yüzyıl şairlerinden biridir. Günümüzde pek bilinmeyen Sabit'in pek çok beyiti, dönemindeki şairler arasında şöhret bulmuştur. Müneccim, yıldız ilmiye uğraşan, ayın, güneşin ve gezegenlerin hareketlerinin insanlara ve yeryüzündeki birtakım hadiselere tesir ettiğine inanan kişidir. Muvakkit de eskiden güneşe bakarak namaz vakitlerini bildiren kimsedir. Görüldüğü üzere, müneccim ve muvakkit zaman kavramıyla uğraşan kişilerdir. Bu kişiler zaman kavramıyla bu kadar hemhal olmalarına rağmen, gam bağımlıları yani aşıklar kadar şeb-i yeldayı bilemezler. Onlar yalnızca vaktin miktarını tayin edebilirler, aşıklar ise bu uzun gecede ıstıraplarına yenilerini ekler. Geceler, aşıklar için sevgilinin hasretini daha yoğun bir şekilde çektiği keder vakitleridir. Modern dönemde zamanın göreceli bir kavram olduğu ispatlanmıştır. Muvakkit ve müneccimlerin tayin ettikleri nesnel zaman, aşığın öznel zamanında daha da uzayarak çekilmez bir hal alır. 'Yılda bir olur şeb-i yeldâ velî ey subh-ruh Klasik şiirde sevgilinin yanağı aydınlık olması bakımından sabaha benzetilir. Sabahları yeryüzüne güneş doğar, sevgili ise tüm bu sabahların aydınlığını yüzünde taşır. Müneccim ve muvakkitlerin tayin ettiği şeb-i yelda yılda bir kez olsa da ayrılık dünyasında aşığa her gece şeb-i yeldadır. 'Saçun-durur şeb-i yeldâ vü yañaguñ nev-rûz Şeb-i yelda, klasik şiirde genellikle karanlıkla birlikte kullanılmıştır. Bunun yanında aşığın saçlarıyla da bağdaştırılmıştır. Sevgilinin saçları klasik şiirde siyahtır, aydınlık olan yanağı örtmesi sebebiyle karanlıktır ve geceyi simgeler. Sevgilinin saçları aynı zamanda zulûmat ülkesidir, aşık bu karanlıklarla kaplı ülkede kaybolmuş vaziyettedir. Saç olumsuz vasıflarla anlatılırken, sevgilinin yüzü her daim güzel vasıflarla tasvir edilir. Bahar gelince kasvetli havalara veda edilir, onun yerine aydınlık taze ve canlı havalar yerini alır. Sevgilinin yanağı da bu yönüyle baharın ilk günü olan nevruza benzetilmiştir beyitte. 'Bu saç mı ya şeb-i yeldâ vü ya Zaman kavramının izafiliği bu beyitte de türlü veçhelerle karşımıza çıkar. Bu durum beyitte Kadir gecesi üzerinden açıklanır. Zira Allah, Kadir gecesini bin aydan daha hayırlı olarak nitelendirmiştir. Şair, bu beyitte nitelik bakımından Kadir gecesinin nasıl ki bin aydan daha hayırlı olması gibi, saçın da siyah ve uzunluğu açısından ya şeb-i yeldaya ya da Kadir gecesine benzetir. 'Baña ki olup-durur her gice yeldâ 'Çeşm-i bahtuñ ola tâ ṣubh-ı kıyâmet bîdâr Divan şiirinde sevgili tarafından yüz verilmeyen aşığın bahtı uykuda, yani kapalıdır. Şair, bu beyitte bahtının açılma isteğini dile getirirken aynı zamanda düşmanının yüzünün de ayrılık gecesi olarak tanımlanan şeb-i yelda gibi karanlık olmasını diler. Şairin burada kastettiği düşman ise sevgilinin çevresinde dolanan rakiplerdir. Şeb-i yeldanın karanlık vasfı sevgilinin siyah saçından başka kimi zaman düşmana da benzetilir. 'Gîsûsun anup silsile-i hicri uzatma Sevgilinin saçları ayrılık geceleri kadar uzun olsa da, onun göğsü en uzun gece olan şeb-i yeldanın sabahı gibi aydınlık değil midir? Sevgilinin saçı bu beyitte de en uzun gece olan şeb-i yelda ile bağdaştırılır. Sevgilinin sinesi ise en uzun gecenin sabahında gelen aydınlık kadar aydınlıktır. 'Gerçi kim gâyet uzun dirler kıyâmet rûzını İslam inancına göre, kıyamet günü en uzun sürecek günlerden biridir. 'İnsanların hesap için alemlerin Rabbi Allah'ın huzurunda bekledikleri elli bin seneden oluşan bir günün yarısı olan zaman mü'minler için; güneşin batıya iyice yaklaşmasından batmasına kadar geçen vakit gibi kısa ve kolay olur.' (Terğib ve Terhib 7/103, Ebu Ya'la, İbni Hibban) Şair, bu beyitte sevgiliden uzak kaldığı şeb-i yelda gecesinin, ona kıyamet gününden daha uzun geleceğini belirtir. Kıyamet günü ile sevgiliden uzak kaldığı şeb-i yelda gecesini bağdaştırır. ''Şeb-i yelda'da uzar fecre kadar kıssa-i aşk