İslam medeniyetinin son âlimi: İbn Haldun

İbn Haldûn, araştırmasına İslam medeniyetinin altını oyan çeşitli istilacı güçleri ve atalarının bu istilalardan ne şekilde etkilendiğini inceleyerek başlar. Ataları 1248'e kadar Sevilla'de yaşadıktan sonra İspanya Hristiyanlarının ilerlemesiyle evlerini terk ederek Kuzey Afrika'ya kaçarken, anne-babası o dönemde dünyanın geniş bir bölümünü etkileyen veba felaketi yüzünden hayatını kaybeder. İbn Haldûn,1382 yılında Tunus'tan ayrılarak Mısır'a gelir: Onun peşinden Mısır'a ulaşmaya çalışan ailesi ise dönemin diğer bir belası olan korsanların eline düşer. Korsanlar tarafından öldürülen ya da esir alınan ailesini bir daha iç görmeyen İbn Haldûn, ömrünün geri kalan kısmında onlardan hiç bahsetmez. İbn Haldûn'un hayatının son yılları muhtemelen klasik İslam ilminin ve parlak medeniyetinin son yıllarına denk gelir. 15. yüzyılın başlarına gelindiğinde, Sicilya ve İspanya'yı kaybeden, Haçlı Seferlerine ve Moğol istilasına maruz kalan İslam dünyası bu sefer de Timur'un yıkıcı saldırısıyla karşı karşıyaydı ve bunun etkilerine kısmen İbn Haldûn da şahit oluyordu. Kadı ve resmi elçi olarak yoğun bir programı olmasına rağmen akademik araştırmalarına devam eden İbn Haldûn, Erken ve Sonraki Dönem Tarihi Üzerine Dersler ve Arşiv adlı dünya tarihi eserini kaleme aldı. Bu eserin ilk cildi Mukaddime ve Tarihe Giriş adlarıyla bilinir. Kuzey Afrika'da yaşayan İbn Haldûn, hayatının son yıllarını Kahire'de geçirdi ve Mukaddime olarak bilinen ve sosyal bilimlerin temelini atan dünya tarihi eserini burada kaleme aldı. İbn Haldûn, sosyoloji, iktisat, ticaret, tarih, felsefe, siyaset bilimi ve antropoloji alanlarındaki eserlerle tanınan kadı, akademisyen ve diplomattı. Ünlü Mukaddime ya da '(Dünya Tarihine) Giriş' adlı eserini siyasi kargaşa ortamı sebebiyle Fas'tan kaçarken Cezayir'e sığındığında mecburi sürgün döneminde yazdı. Birinci ciltte İslam toplumunu derin ve ayrıntılı bir şekilde ve diğer kültürlerle karşılaştırmalı olarak analiz ederken, medeniyet bilimi çerçevesinde İslam toplumlarının yükselişini ve çöküşünü izledi. Çok büyük bir emeğin ürünü olan Mukaddime, genel dünya tarihi üzerine bir eserdir. İbn Haldûn, tarih yazıcılığının gerçekleri liste halinde sunulmasından ibaret olmadığını ve bu gerçekleri kimin yorumladığına, hangi bölgeye ait olduklarına ve taraflı olup olmadıklarına bağlı olarak farklılık arz edeceği fikrini araştırdı ve uyguladı. Tarih yazıcılığına ve yöntembilimine yönelik bu yeni yaklaşım bugün hala tarihçiler tarafından kullanılır. İbn Haldûn, taraflılığı ve doğrulanmamış bilgilerin aktarılmasını tamamen reddeder. Böylece, delillerin bilimsel sayılabilmesi için esas teşkil eden akademisyenlik ve sosyal bilimlere yeni ve ihtimamlı bir boyut getirdi. Bu büyük kitap uzun bir giriş bölümünün ardından gelen altı bölümden oluşur. Birinci bölüm genel olarak toplum, toplumun türleri, coğrafi dağılımları ve medeni dünyanın bölgeleri ile ilgiliydi. İkinci bölüm vahşi kabileler de dâhil olmak üzere göçebe toplumlara bakılıyordu. Üçüncü bölüm hanedanlıklar, halifelikler, manevi ve geçici güçler ve siyasi makamlar üzerine bir söylemdi. Dördüncü bölümde göçebe olmayan toplumlar, şehirler ve iller ele alınıyordu. Beşinci bölümün konusu zanaatlar, geçim yolları ve diğer iktisadi faaliyetlerdi. Altıncı bölüm ise bilimlerin sınıflandırılması ve öğrenme-öğretme yöntemleri üzerineydi. Bu kitabın tamamı 1957 yılında İngilizceye tercüme edildi. En tanınmış çalışmalarından bir tanesi, medeniyetlerin yükselişi ve çöküşüyle ilgiliydi; medeniyet ve sosyolojinin bilimi olan sosyal bilimlerin temelleri bu eserlerle atıldı. Medeniyet ve kültürün kendi çöküşünü nasıl hazırladığını açıklar. Çökmeleri; öncesinde sosyal bağların en sağlam olduğu noktada zirveye ulaşan medeniyetler, grup desteğinin ve sosyal bağların refah dönemlerinde boy gösteren sağlıksız rekabet ve yolsuzluk sebebiyle zayıflaması sonucunda tarih sayfasından yok olmaktaydı. Geliştirdiği sosyal teoriyi daha ayrıntı şekilde açıklayan İbn Haldûn, bir sosyal grubun hatta devletin yükselişini asabiye ya da aşiretçilik adını verdiği sosyal bir kavramla başladığını öne sürer: 'Siyasi liderler ve hanedanlıklar, bulundukları yüksek mevkilere grup hissini yoğunlaştırma kabiliyetleri sayesinde gelirler ve bu hissin iktidarı elde konusundaki doğal gücünden fayda sağlarlar. Siyasi tahakkümün elde edilmesi sonucunda ortaya çıkan aşırı toprak genişlemesi hanedanlığa verilen grup desteğini seyreltir. Daha da önemlisi, bu noktada hanedanlığın ahlaki yapısının zayıflamasıyla ilgili üç nesle yayılan kaçınılmaz bir döngü başlar. Kendisini destekleyenlere yabancılaşan hanedanlığın toprakları güçlü ve bozulmamış grup hissinden beslenen diğer grupların eline düşer.' İbn Haldûn, toplumların ve medeniyetlerin döngüsel bir yapısı olduğunu gördü. Ona göre medeniyetler, ortak bir korunma ya da yönetme ihtiyacından doğuyor, çöküşün hemen öncesinde sosyal bağların en kuvvetli olduğu dönemde zirveye ulaşıyor ve grubun desteğinin ve sosyal bağların refah döneminde ortaya çıkan haksız rekabet ve yolsuzluklar yüzünden zayıflamasıyla birlikte çökerek yok oluyordu. İbn Haldûn'un düşüncesine göre bölücü kuvvetlere karşı koyacak yegâne şey, her milletin tabiatına mevcut bulunan din olgusuydu. İbn Haldûn, İslam'ın toplumlara kalıcı manevi hoşnutluk verdiğini, hayatın tüm sorunları için komple bir cevap sunduğunu ve insan ırkının yapılanmasıyla ilgili deneye dayalı soruları tek başına cevapladığını açıklar. Gerçekten birlik içinde yaşayan etkili bir devlet için dini mutlak bir gereklilik olarak görüyordu. İbn Haldûn, iktisat teorisinde de zamanında ilerisindeydi. Refahın kaynağının emek olduğu sonucuna Adam Smith'ten dört yüz yıl önce vardı. Tarım, endüstri ve ticaretteki direkt gelir kaynağıyla ve devlet memurlarının ve özel ücretlilerin dolaylı gelirleri arasındaki ayrıma da işaret ediyordu. Bugün duyduğumuzda 'Bunda ne var ki? Bunu herkes bilir!' diyeceğimiz bu kavramlar, bundan yedi yüz yıl öncesinin dünyasında çığır açan kavramlar olup klasik iktisat ile tüketim, üretim, talep, maliyet ve fayda modelleri inin zemin hazırladılar. ' İnsanlar türlerin muhafazası için işbirliğine ihtiyaç duymakta olup tabiatları onları bunun için mücehhez kıldı. Münferid ve müşterek varoluşlarının maddi tabanını oluşturacak tek araç emekleridir. İnsanların kalabalık gruplar halinde yaşadığı durumlarda faaliyetlerin paylaşılması mümkün olduğundan hayatın tüm alanlarında daha fazla ihtisas ve mükemmelleşme mümkün hale gelir. Bunun sonucu, büyük maddi ve entelektüel başarıları doğuran, ancak yıkımın tohumlarını barındıran lüks ve safahatı da beraberinde getiren umrandır (medeniyet/kültür).' Dünyamızda İslam Mirası- Salim T S Al Hassani

İslam medeniyetinin son âlimi: İbn Haldun

ARAŞTIRMALARINA NASIL BAŞLADI?