Bencillik nedir? İslam'da bencilliğin hükmü: Bencillik ile ilgili ayet ve hadisler

🔸 Bencillik, kişinin kendisini ve çıkarlarını başkalarınınkinden üstün tutması halidir. 🔸 Literatürde 'egoizm' olarak kendine yer bulan bencillik, İslami kaynaklarda ise daha çok enaniyet kavramı ile zikredilir. 🔸 Enaniyet, Arapçada 'ben' anlamına gelen 'ene' sözcüğünden türetilmiş bir masdar-isimdir. 🔸 Doğrudan bu isimlerle Kur'an-ı Kerim ve hadislerde yer almasa da İslami literatürde bencillik ile ilgili pek çok duruma yer verilir. (x) 🔊 Dr. Kamil Yaşaroğlu'nun sunumuyla 'İslam Ahlakı - Bencillik' konulu podcasti dinlemek için tıklayın 🔸 Kur'an-ı Kerim'de, hadis-i şeriflerde ve İslam kaynaklarında bugünkü anlamıyla egoizm ve egosantrizm manasına gelen ve bu özelliklerin yerildiği konulara değinilir. (x) Egoizm: İnsanın yalnız kendisiyle ilgilenmesi, ilişkide bulunduğu herkesi ve her şeyi kendi yararına kullanma isteği. (x) Egosantrizm: Kendini üstün görme, dolayısıyla kendini her şeyin amacı olarak kabul etme eğilimi. 🔸 Başta Kur'an olmak üzere İslam ahlakı ile ilgili pek çok eserde bencillik, kibir, cimrilik, kin gütme, övünme, servet tutkusu gibi kavramlarla birlikte zikredilir. 🔸 Bencillikle ilgili bu eğilimler yanlış ve kötü kabul edilir ve bu davranışların yerine alçak gönüllük, sevgi, dostluk, yardımlaşma ve dayanışma gibi erdemlerin geliştirilmesi tavsiye edilir. (x) 🔊 Mealli Hatim dinlemek için tıklayın 🔸 Kur'an-ı Kerim'de bencillik ile ilgili durumlardan çeşitli örnekler verilir ve bu haslet kınanır. İnsanın zâhiren kendisinin gibi görünen imkânlardan başkalarını yararlandırmak hususunda cimri davranması çelişkisine yer verilerek bencilliğe ve egoya işaret edilir: 'Onlara, 'Allah'ın size verdiği rızıktan başkaları için de harcayın' dendiğinde, inkârcılar müminlere derler ki: 'Dilese Allah'ın doyuracağı kimseleri biz mi besleyeceğiz! Doğrusu siz açık bir yanılgı içindesiniz.' (x) 📕 Yasin suresi 47. ayetin tefsiri (x) Yasin suresi🔊 ve meali🔔 Firavun'un büyük bir bencillikle halkına, 'Ben sizin en yüce tanrınızım' demesi bencillikle ilgili bir başka örnektir: 'Ve Mûsâ ona en büyük mucizeyi gösterdi. O ise hemen yalanladı ve karşı çıktı. Sonra mücadele etmek üzere sırt çevirdi. Derhal adamlarını toplayıp seslendi: 'Ben sizin en yüce rabbinizim!' dedi. Allah da ona ibretlik dünya ve ahiret cezası verdi. Elbette bunda Allah'a itaatsizlikten korkanların alacağı büyük bir ders vardır!' (x) 📕 Naziât suresi 24. ayetin tefsiri (x) Naziât suresi🔊 ve meali🔔 Karun'un azgınlıktan kaçınması ve insanlara ihsanda bulunması yönündeki tavsiyelere karşılık elindeki bütün imkânlara kendi bilgisiyle kavuştuğunu iddia etmesi, Kur'an'da işaret edilen bir başka bencillik örneğidir: Karun, 'Bu serveti sahip olduğum bilgi sayesinde elde ettim' diye karşılık verdi. Bilmiyor muydu ki Allah ondan önceki kuşaklardan, ondan daha güçlü ve daha çok servet biriktirmiş kimseleri helâk etmişti. Ama suçluluğu kesinleşmiş olanlara artık günahları sorulmaz! Karun gösterişli bir şekilde kavminin karşısına çıkardı. Dünya hayatını arzulayanlar, 'Keşke Karun'a verilenin bir benzeri bize de verilseydi! Doğrusu o çok şanslı!' derlerdi. (x) 📕 Kasas suresi 76-79. ayetlerin tefsiri (x) Kasas suresi🔊 ve meali🔔 (x) 🔍 Fikriyat'ın Kur'an-ı Kerim uygulaması için tıklayın 🔸 Hadislerde de doğrudan enaniyet ya da bencillik kavramı geçmese de bencilliğe yol açan tavırlar kınanmıştır. Ebû Hüreyre'den (ra) rivayet edildiğine göre Resûlullah (sav) şöyle buyurmuştur: (Kendini beğenip başkalarını aşağılayarak) 'İnsanlar helâk oldu (azabı hak etmiştir)' diyen kimse, insanların en çok helâke uğrayanıdır. (x) Müslim, Birr, 139 Ebû Hüreyre'den (ra) rivayet edildiğine göre Resûlullah (sav) şöyle buyurmuştur: Müslüman kardeşini küçük görmesi, kişiye kötülük olarak yeter. (x) Müslim, Birr, 32 Enes'den (ra) rivayet edildiğine göre, Resûlullah (sav) şöyle buyurmuştur: 'Sizden biriniz, kendisi için arzu edip istediği şeyi, din kardeşi için de arzu edip istemedikçe, gerçek anlamda iman etmiş olmaz.' (x) Buhârî, Îmân 7; Müslim, Îmân 71-72 İyâz bin Himâr'dan (ra) nakledildiğine göre Resûlullah (sav) şöyle buyurmuştur: Allah Teâlâ bana birbirinize karşı mütevazı olmanızı vahyetti. Artık kimse kimseye ne taşkınlık yapsın, ne de böbürlensin. (x) Müslim, Cennet, 64 Enes'ten (ra) rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: Birbirinize kin tutmayın, birbirinizi kıskanmayın, birbirinize sırt çevirip alâkanızı kesmeyin. Ey Allah'ın kulları, kardeş olun. Müslümanın Müslüman kardeşine üç günden fazla dargın durması, helâl olmaz. (x) Buhârî, Edeb, 57; Müslim, Birr, 23 Ebû Hüreyre'den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (sav) şöyle demiştir: Hasetten (kıskançlıktan) sakının. Çünkü ateşin odunu veya otları yakıp bitirdiği gibi haset de hasenatı (iyilikleri) yer bitirir. (x) Ebû Dâvûd, Edeb, 44 (x) 🔍 Riyazü's Salihin okumak için tıklayın 🔸 İslam tarihine pek çok eser kazandıran Müslüman filozoflar, bencillik kavramını da ele almışlar ve 'hubbü'n nefs' çerçevesinde konuyu incelemişlerdir. 🔸 Bazı Müslüman filozoflar 'ben sevgisi' anlamına gelen hubbü'n nefs ve insanın sürekli kendi yararını dikkate almasını, psikolojik açıdan gerekli bir husus olarak değerlendirmişlerdir. 🔸 İlk psikoloji âlimlerinden 10. yüzyıl filozofu İbn Miskeveyh, kişinin kendi beni için nihaî fayda, lezzet ve hayrın başkalarının bu hususlardaki eksikliklerine katkıda bulunmakta olduğunu düşünmüştür. 🔸 Müslüman âlimlerin bencillikle ilgili psikoloji temelli bu yaklaşımları, ilerleyen dönemlerde çağdaş felsefenin savunularına öncülük etmişlerdir. 🔸 Hazcılık üzerine yaptıkları çalışmalarla tanınan 18. yüzyıl filozofu Jeremy Bentham ve 19. yüzyılda yaşayan John Stuart Mill'den asırlar önce bu konuyu detaylı olarak ele alan bir diğer âlim, Gazzali'dir. (x) 📚 İslam hakkında e-kitap okumak için tıklayın 🔸 Ahlak anlamında bencillik duygusunu tahlil eden 11. yüzyıl âlimi Gazzali, ünlü eseri İhyâʾü ʿulûmi'd-dîn'de bu konuya temas etmiştir. 🔸 'Hubbü'l-câh' başlıklı bir ahlak psikolojisi niteliğindeki bölümde insanın kendisi dışındaki her şeyle ve her insanla olan ilişkilerinin temelinde ben merkezli bir yaklaşımın bulunduğunu ileri sürmüştür. Gazzali'ye göre, ◾ İnsan kendini herkesten üstün ve seçkin kılmak ister. ◾ Bu sebeple diğer bütün faaliyetleri gibi başka insanlarla ilişkilerini de temelde kendi yetkinliğini geliştirme amacına uygun olarak düzenler. ◾ 'Her insanın içinde Firavun'a, 'Ben sizin en yüce tanrınızım' dedirten bir şey vardır.' ◾ Bu yüzden insan kendini her şeyin amacı ve her şeyi de kendi kemalinin aracı olarak düşünür. ◾ Bu yanlış ve tehlikeli tutumdan ve egoizmden insanların kurtulma yolu ise sağlıklı bir din ve ahlak telakkisine sahip olmaktan geçer. (x) 📕 İmam Gazzali'nin Hikmetler Kitabı'ndan öğütler 🔸 Tasavvuf anlayışında da bencillik konusuna büyük önem verilmiştir. 🔸 Benin inkârı, benliğin yok edilmesi ve nefsani isteklerin olabildiğince baskı altında tutulması dinî ve ahlâkî hayatın ön şartı sayılır. 🔸 İlk dönem sufileri, nefsi bu anlamda ele almış ve bencillik, kibir, gurur, iddiacılık ve her türlü kötülüğün kaynağı olarak görmüşlerdir. 🔸 İlerleyen dönemlerde nefis ve nefsaniyet manasında ben ve bencillik anlamına gelen 'ene' ve 'enaniyet' kelimelerini kullanmışlardır. 🔸 Mutasavvıflar biri kötülenen ve aşağılanan, diğeri ise övülen ve yüceltilen iki 'ene'den bahsetmişlerdir. (x) 🔍 İslam'da tasavvufi düşüncenin tarihi gelişimi... 🔸 Tasavvuf ehli, terk edilmek istenen 'ben' ile sahip olunmak istenen 'ben' arasındaki farka daima işaret etmişlerdir. 🔸 12. yüzyıl İslam âlimi Muhyiddin İbnü'l-Arabî'ye göre, şu ayet iki benin mevcut olduğunu gösterir: 'Attığın zaman sen atmadın, fakat Allah attı.' (x) 📕 Enfâl suresi 17. ayetin tefsiri (x) Enfâl suresi🔊 ve meali🔔 🔸 13. yüzyıl tasavvuf ve halk şairi Yunus Emre'nin şu dizeleri de iki benin bulunduğuna delil olarak nitelendirilir: 'Beni bende demen bende değilem / Bir ben vardır bende benden içerü / Süleyman kuş dilin bilir dediler / Süleyman var Süleyman'dan içerü.' (x) 🔍 Peygamberler Tarihi kategorisi için tıklayın 🔸 Ben kelimesi, kişinin 'ben' diyerek söze başlayıp kendini övmesi ve ön plana çıkarması ahlaki olarak kötü görülmüştür. 🔸 'Ben' demenin İblise özgü bir davranış olduğu belirtilmiştir. 🔸 Bu anlayışa göre İblis, Allah'ın huzurunda kendini yüceltmiş ve 'Ben Âdem'den daha üstünüm' dediği için lânetlenmiştir. (x) 📕 A'râf suresi 12. ayetin tefsiri (x) A'râf suresi🔊 ve meali🔔 🔸 Firavunun 'Ben sizin en yüce rabbinizim'; şeytanın, 'Ben ondan daha üstünüm' demesi tanrılık ve üstünlük iddiası taşıdığı için sakıncalı sayılmıştır. (x) 📕 Naziât suresi 24. ayetin tefsiri (x) Naziât suresi🔊 ve meali🔔 🔸 Burada önemli olan konunun, sözün taşıdığı anlam olduğunu vurgulamak gerekir. 🔸 Zira Kur'an-ı Kerim'de içinde ben geçen, kibir ve gurur taşımayan ayetler de bulunur. 'De ki: 'Ben, yalnızca sizin gibi bir insanım. Şu var ki bana, ilâhınızın, sadece bir ilâh olduğu vahyolunuyor. Artık her kim rabbine kavuşmayı bekliyorsa dünya ve âhirete yararlı iş yapsın ve rabbine ibadette hiçbir şeyi ortak koşmasın.' (x) 📕 Kehf suresi 110. ayetin tefsiri (x) Kehf suresi🔊 ve meali🔔 🔸 Mutasavvıflar, ben kelimesini tasavvufi edep ve nezakete uygun bulmamışlar ve bir durumu kendilerine nispet etmek yerine 'biz' ibaresine yer vermişlerdir. 🔸 Öyle ki 10. yüzyıl sufilerinden İbrahim bin Şeyban, 'ayakkabım, ibriğim' denilmesini dahi enaniyet yani bencillik saymış, bu üslupla konuşanlarla sohbet etmemiştir. 🔸 Muhammed İkbal, 1915 yılında yayımladığı Esrâr-ı Hodî adlı mesnevisi ile bu konuya değinmiştir. 🔸 İkbal, bireyci ben kavramı yerine toplumla birleşip kaynaşmayı hedefleyen faal bir 'ben' anlayışını geliştirmeye çalışmıştır. 🔸 14. yüzyılda yaşayan ve sosyal bilimlerin temellerini atan Müslüman âlim İbn Haldun, insan tabiatında neredeyse tanrılığa heveslenmeye varan bir egoizmin bulunduğunu belirtir. 🔸 Devletin kuruluşuna öncülük eden kişinin başlangıçta kendisini başkalarından fazla farklı görmezken devletin ikinci aşamasında bütün yetkileri kendinde topladığını ifade eder. 🔸 Bu anlamda İbn Haldun'a göre, devletin kuruluşunda ve varlığını sürdürmesinde kurucusunun egosunun ve ihtirasının önemli bir payı vardır. (x) 🔍 İbn Haldun kimdir? İbn Haldun'un hayatı...

Bencillik nedir? İslam'da bencilliğin hükmü: Bencillik ile ilgili ayet ve hadisler

BENCİLLİK NEDİR?