Bencillik nedir? İslam'da bencilliğin hükmü: Bencillik ile ilgili ayet ve hadisler
Bencillik, kişinin kendisi ve çıkarlarını başkalarınınkinden üstün tutması durumudur. Peygamber Efendimiz, "yalnızca kendini düşünmenin" Allah katındaki hükmünü şu hadis-i şerifle açıklamıştır: "Sizden biriniz kendisi için istediğini mümin kardeşi için de istemedikçe gerçek anlamda iman etmiş olmaz." İslam kaynaklarında bencillik, kibir, cimrilik, kin gütme, övünme, servet tutkusu gibi kavramlarla birlikte zikredilir. Kişinin kendi menfaatinden başka bir şey düşünmemesi, kendi çıkarlarını başkalarınınkinden üstün tutması, kulu felakete götüren hasletlerden biri olarak ifade edilir.
🔸 Kur'an-ı Kerim'de, hadis-i şeriflerde ve İslam kaynaklarında bugünkü anlamıyla egoizm ve egosantrizm manasına gelen ve bu özelliklerin yerildiği konulara değinilir.
(x) Egoizm: İnsanın yalnız kendisiyle ilgilenmesi, ilişkide bulunduğu herkesi ve her şeyi kendi yararına kullanma isteği.
(x) Egosantrizm: Kendini üstün görme, dolayısıyla kendini her şeyin amacı olarak kabul etme eğilimi.
🔸 Başta Kur'an olmak üzere İslam ahlakı ile ilgili pek çok eserde bencillik, kibir, cimrilik, kin gütme, övünme, servet tutkusu gibi kavramlarla birlikte zikredilir.
🔸 Bencillikle ilgili bu eğilimler yanlış ve kötü kabul edilir ve bu davranışların yerine alçak gönüllük, sevgi, dostluk, yardımlaşma ve dayanışma gibi erdemlerin geliştirilmesi tavsiye edilir.
🔸 Kur'an-ı Kerim'de bencillik ile ilgili durumlardan çeşitli örnekler verilir ve bu haslet kınanır.
İnsanın zâhiren kendisinin gibi görünen imkânlardan başkalarını yararlandırmak hususunda cimri davranması çelişkisine yer verilerek bencilliğe ve egoya işaret edilir:
"Onlara, "Allah'ın size verdiği rızıktan başkaları için de harcayın" dendiğinde, inkârcılar müminlere derler ki: "Dilese Allah'ın doyuracağı kimseleri biz mi besleyeceğiz! Doğrusu siz açık bir yanılgı içindesiniz."
(x) 📕 Yasin suresi 47. ayetin tefsiri
(x) Yasin suresi🔊 ve meali🔔
Firavun'un büyük bir bencillikle halkına, "Ben sizin en yüce tanrınızım" demesi bencillikle ilgili bir başka örnektir:
"Ve Mûsâ ona en büyük mucizeyi gösterdi. O ise hemen yalanladı ve karşı çıktı. Sonra mücadele etmek üzere sırt çevirdi. Derhal adamlarını toplayıp seslendi: "Ben sizin en yüce rabbinizim!" dedi. Allah da ona ibretlik dünya ve ahiret cezası verdi. Elbette bunda Allah'a itaatsizlikten korkanların alacağı büyük bir ders vardır!"
(x) 📕 Naziât suresi 24. ayetin tefsiri
(x) Naziât suresi🔊 ve meali🔔
Karun'un azgınlıktan kaçınması ve insanlara ihsanda bulunması yönündeki tavsiyelere karşılık elindeki bütün imkânlara kendi bilgisiyle kavuştuğunu iddia etmesi, Kur'an'da işaret edilen bir başka bencillik örneğidir:
Karun, "Bu serveti sahip olduğum bilgi sayesinde elde ettim" diye karşılık verdi. Bilmiyor muydu ki Allah ondan önceki kuşaklardan, ondan daha güçlü ve daha çok servet biriktirmiş kimseleri helâk etmişti. Ama suçluluğu kesinleşmiş olanlara artık günahları sorulmaz! Karun gösterişli bir şekilde kavminin karşısına çıkardı. Dünya hayatını arzulayanlar, "Keşke Karun'a verilenin bir benzeri bize de verilseydi! Doğrusu o çok şanslı!" derlerdi.
(x) 📕 Kasas suresi 76-79. ayetlerin tefsiri
(x) Kasas suresi🔊 ve meali🔔
🔸 Hadislerde de doğrudan enaniyet ya da bencillik kavramı geçmese de bencilliğe yol açan tavırlar kınanmıştır.
Ebû Hüreyre'den (ra) rivayet edildiğine göre Resûlullah (sav) şöyle buyurmuştur:
(Kendini beğenip başkalarını aşağılayarak) "İnsanlar helâk oldu (azabı hak etmiştir)" diyen kimse, insanların en çok helâke uğrayanıdır.
(x) Müslim, Birr, 139
Ebû Hüreyre'den (ra) rivayet edildiğine göre Resûlullah (sav) şöyle buyurmuştur:
Müslüman kardeşini küçük görmesi, kişiye kötülük olarak yeter.
(x) Müslim, Birr, 32
Enes'den (ra) rivayet edildiğine göre, Resûlullah (sav) şöyle buyurmuştur:
"Sizden biriniz, kendisi için arzu edip istediği şeyi, din kardeşi için de arzu edip istemedikçe, gerçek anlamda iman etmiş olmaz."
(x) Buhârî, Îmân 7; Müslim, Îmân 71-72
İyâz bin Himâr'dan (ra) nakledildiğine göre Resûlullah (sav) şöyle buyurmuştur:
Allah Teâlâ bana birbirinize karşı mütevazı olmanızı vahyetti. Artık kimse kimseye ne taşkınlık yapsın, ne de böbürlensin.
(x) Müslim, Cennet, 64
Enes'ten (ra) rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur:
Birbirinize kin tutmayın, birbirinizi kıskanmayın, birbirinize sırt çevirip alâkanızı kesmeyin. Ey Allah'ın kulları, kardeş olun. Müslümanın Müslüman kardeşine üç günden fazla dargın durması, helâl olmaz.
(x) Buhârî, Edeb, 57; Müslim, Birr, 23
Ebû Hüreyre'den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (sav) şöyle demiştir:
Hasetten (kıskançlıktan) sakının. Çünkü ateşin odunu veya otları yakıp bitirdiği gibi haset de hasenatı (iyilikleri) yer bitirir.
(x) Ebû Dâvûd, Edeb, 44
🔸 İslam tarihine pek çok eser kazandıran Müslüman filozoflar, bencillik kavramını da ele almışlar ve "hubbü'n nefs" çerçevesinde konuyu incelemişlerdir.
🔸 Bazı Müslüman filozoflar "ben sevgisi" anlamına gelen hubbü'n nefs ve insanın sürekli kendi yararını dikkate almasını, psikolojik açıdan gerekli bir husus olarak değerlendirmişlerdir.
🔸 İlk psikoloji âlimlerinden 10. yüzyıl filozofu İbn Miskeveyh, kişinin kendi beni için nihaî fayda, lezzet ve hayrın başkalarının bu hususlardaki eksikliklerine katkıda bulunmakta olduğunu düşünmüştür.
🔸 Müslüman âlimlerin bencillikle ilgili psikoloji temelli bu yaklaşımları, ilerleyen dönemlerde çağdaş felsefenin savunularına öncülük etmişlerdir.
🔸 Hazcılık üzerine yaptıkları çalışmalarla tanınan 18. yüzyıl filozofu Jeremy Bentham ve 19. yüzyılda yaşayan John Stuart Mill'den asırlar önce bu konuyu detaylı olarak ele alan bir diğer âlim, Gazzali'dir.
🔸 Ahlak anlamında bencillik duygusunu tahlil eden 11. yüzyıl âlimi Gazzali, ünlü eseri İhyâʾü ʿulûmi'd-dîn'de bu konuya temas etmiştir.
🔸 "Hubbü'l-câh" başlıklı bir ahlak psikolojisi niteliğindeki bölümde insanın kendisi dışındaki her şeyle ve her insanla olan ilişkilerinin temelinde ben merkezli bir yaklaşımın bulunduğunu ileri sürmüştür. Gazzali'ye göre,
◾ İnsan kendini herkesten üstün ve seçkin kılmak ister.
◾ Bu sebeple diğer bütün faaliyetleri gibi başka insanlarla ilişkilerini de temelde kendi yetkinliğini geliştirme amacına uygun olarak düzenler.
◾ "Her insanın içinde Firavun'a, "Ben sizin en yüce tanrınızım" dedirten bir şey vardır."
◾ Bu yüzden insan kendini her şeyin amacı ve her şeyi de kendi kemalinin aracı olarak düşünür.
◾ Bu yanlış ve tehlikeli tutumdan ve egoizmden insanların kurtulma yolu ise sağlıklı bir din ve ahlak telakkisine sahip olmaktan geçer.
