İmanı ve ibadeti kemale erdiren ahlakla ilgili terimler

Ahlâk, siyaset, hukuk ve kelâm ilminde kullanılan geniş kapsamlı bir terim. Sözlükte bir şeyi ona ait olmayan yere koymak anlamındaki zulüm (zulm) din, ahlâk, hukuk gibi alanlarda terim olarak 'belirlenmiş sınırları çiğneme, haktan bâtıla sapma, kendi hak alanının dışına çıkıp başkasını zarara sokma, rızasını almadan birinin mülkü üzerinde tasarrufta bulunma, zorbalık', özellikle de 'güç ve otorite sahiplerinin sergilediği haksız ve adaletsiz uygulama' gibi anlamlarda kullanılır. Duygu, düşünce, ahlak ve davranışlardaki denge anlamında bir terim. Sözlüklerde 'iki aşırı tutum ve davranış arasındaki orta hal' şeklinde tanımlanan itidal bu genel tanım çerçevesinde 'orta halde bulunma, ölçülü ve ılımlı olma, soğukkanlılık, denge, düzgünlük, doğruluk' şeklinde açıklanmıştır; ayrıca adalet kelimesinin bir anlamının da 'itidal ve istikamet' olduğu belirtilir Kendini beğenme, böbürlenme anlamında ahlâk terimi. Sözlükte şaşmak, hayret etmek, yadırgamak mânasındaki acb kökünden isim olan ucb, bir kimsenin hak etmediği bir mertebeyi kendinde vehmetmesi şeklinde tanımlanır. Ucb kavramı Kur'ân-ı Kerîm'de ahlâkla ilgili anlamıyla bir âyette geçmektedir. Burada müslümanlara Huneyn Gazvesi esnasında sayılarının çokluğuyla böbürlendikleri hatırlatılmakta, yanlış olan bu davranışın kendilerine zarar verdiğine işaret edilmektedir. Bağışlama ve sorumluluktan kurtarma anlamında ahlâk ve fıkıh alanlarında kullanılan bir terim. Sözlükte yok etmek, silip süpürmek; fazlalık, artık gibi mânalara gelen afv, bir ahlâk ve hukuk terimi olarak genellikle, kötülük ve haksızlık edeni, suç veya günah işleyeni bağışlama, cezalandırmaktan vazgeçme anlamlarında kullanılmaktadır. Yumuşak davranma, nezaket anlamında bir ahlâk terimi. Sözlükte yumuşak ve yararlı olmak; yardım etmek anlamlarındaki rıfk kelimesi terim olarak iyi huyluluk, uyumlu, geçimli ve nazik olma, yumuşak davranma mânalarına gelir. Klasik ahlâk filozoflarının dört temel faziletin ilki saydıkları hikmetin ifratı kabul edilen bir ahlâk terimi. Elindekine razı olma, azla yetinme anlamında ahlâk terimi. Sözlükte payına razı olma mânasında masdar olan kanâat terim olarak kişinin azla yetinip elindekine razı olması, kendisinin ve sorumluluğu altında bulunanların ihtiyaçlarını asgari ölçüde karşılayabileceği maddî imkânlarla iktifa edip başkalarının elindeki şeylere göz dikmemesi, aşırı kazanma hırsından kurtulması şeklinde açıklanmakta; hırs, tamah, şereh (hazlara düşkünlük) ve tûl-i emel gibi kavramlarla ifade edilen mal ve dünya tutkusunun kalpten silinmesiyle kazanılan ahlâkî bir erdem olarak değerlendirilmektedir. Kişinin kendini bilmesi anlamında bir tasavvuf, ahlâk ve felsefe terimi. Sözlükte bilme, tanıma anlamındaki ma'rifet ile nefs kelimelerinden oluşan ma'rifet-i nefs (ma'rifetü'n-nefs) terkibi felsefede zihnin varlığı kavrama sürecinin, ahlâkta insanın ruhunu kötü huylardan arındırıp üstün meziyetlerle donanarak kemale ulaşma gayretinin, tasavvufta Hakk'ın bilgisine ulaşma çabasının başlangıcı olarak gösterilmiştir. Terbiye, nezaket ve görgü kuralları anlamında ahlâk terimi. İyi tutum ve davranışlarla bunları kazandıran bilgi için kullanılan edebin çoğulu âdâb ile barış içinde yaşama, birbiriyle uzlaşma anlamındaki muâşereden (muâşeret) gelen âdâb-ı muâşeret (âdâbü'l-muâşere) genellikle bireylerin ve toplum kesimlerinin birbirine karşı olan sevgi ve dostluk duygularını güçlendirici medenî ve ahlâkî davranışları, nezaket ve görgü kurallarını ifade eder. Bilgisizlik, kibir, bozgunculuk, serkeşlik gibi anlamlara gelen ahlâk terimi. Cehl gibi 'bilmemek, bilgi ve görgüden yoksun olmak' anlamında bir masdar olup isim olarak da kullanılır. Fıkıh ve ahlâk alanında değişik anlamlarda kullanılan bir terim. Sözlükte 'kusur, eksiklik, leke, utanç veren söz ve davranış' anlamına gelen ayıp, İslâm borçlar hukukunda akde konu olan malın insanlar nazarındaki kıymet ve itibarını azaltan ârızî kusur ve eksikliğini ifade eder. İnsanlarla uzlaşma, kaynaşma, barış içinde yaşama anlamında ahlâk terimi. Sözlükte alışmak, birleşip kaynaşmak, sevmek anlamındaki ilf (elf) kökünden türeyen ülfet insanların birbirine ilgi ve sevgi duymasını, destek olmasını sağlayan, toplumsal uyum, birlik ve beraberliği güçlendiren kaynaşma ve birlikte yaşama eğilimini ifade eder. Başkasının iyiliğini isteme, başkasına faydalı olma eğilimi için kullanılan ahlâk terimi. Ahlâkî davranışlarda itidal noktasının altında kalan sapmalar için kullanılan terim. Bir kimsenin aleyhindeki incitici, küçültücü söz ve davranışları ifade eden ahlâk terimi. Sözlükte 'uzaklaşmak, gözden kaybolmak, gizli kalmak' gibi anlamlara gelen gayb kökünden isim olup aslında hem iyi hem de kötü sözlerle anmayı ifade etmekle birlikte terim olarak genellikle 'kötü sözlerle anma' mânasında kullanımı yaygınlık kazanmıştır. Toplumda bireylerin ve grupların birbiriyle dayanışma halinde yaşamasını ifade eden ahlâk terimi. Kelime Türkçe'de toplumu oluşturan bireylerin birbiriyle dayanışma ve yardımlaşma içinde olmasını, birbirine güç ve destek sağlamasını ifade eden ahlâk terimi şeklinde kullanılmaktadır. Yardımlaşma, dayanışma anlamında bir ahlâk terimi. Bozgunculuk amacıyla insanlar arasında söz taşıma, dedikodu yapma ve ikiyüzlülük anlamında ahlâk terimi. Sözlükte 'fısıltı halinde konuşmak, birinin sözünü yalan katarak nakletmek' anlamındaki nemm kökünden türeyen nemîme kelimesi 'insanlar arasında kötülük, düşmanlık ve bozgunculuk maksadıyla söz taşıma, kovuculuk yapma, gammazlık' demektir. Bir kimsenin öğrenilmesini istemediği özel durumunu merak etme, araştırıp soruşturma anlamında ahlâk terimi. Sözlükte 'araştırmak, dikkatle bakmak' anlamındaki cess kökünden türeyen tecessüs 'gözetlemek, bir haberi araştırmak, iyice öğrenmek' demektir. Ahlâk terimi olarak bir kimsenin özel durumunu merak edip öğrenmek için onun bilgisi ve rızası dışında gizlice araştırma yapmayı ifade eder. Kınanma endişesiyle kurallara aykırı davranmaktan kaçınma ve bunu sağlayan duygu için kullanılan ahlâk terimi. Sözlükte utanma, çekinme; tövbe, vazgeçiş vb. anlamlara gelen hayâ kelimesi, ahlâk terimi olarak nefsin çirkin davranışlardan rahatsız olup onları terketmesi, kötü bir işin yapılmasından veya iyi bir işin terkedilmesinden dolayı insanın yüzünü kızartan sıkıntı gibi değişik şekillerde açıklanmıştır. Niyette dürüstlük, söz ve davranışların doğru ve gerçeğe uygun olması anlamında bir ahlâk terimi. Eski sözlüklerde vâkıaya uygun hüküm ifade eden söz, yalanın karşıtı diye tanımlanan sıdk kelimesi âyet ve hadislerle diğer İslâmî kaynaklarda hakikati konuşmak, gerçeğe uygun bilgi vermek, dürüst ve güvenilir olmak, vaadine sadâkat göstermek anlamında masdar; 'hakikati ifade eden, gerçeğe uygun olan söz, doğruluk, dürüstlük, güvenilirlik' anlamında isim olarak kullanılır. Felsefî metotla yazılmış ahlâk kitaplarında ülke yönetimini ve siyaset ahlâkını ifade eden terim. Kur'ân-ı Kerîm'de aynı kökten değişik kelimeler yanında tedbîr masdarından bir fiil, Allah'ın evrende bütün varlık ve oluşları idare ettiğini belirtmek üzere 'yüdebbirü'l-emr' şeklinde dört âyette geçmektedir. Felsefî metotla yazılmış ahlâk kitaplarında ev idaresini ve aile ahlâkını ifade eden terim. Sözlükte 'bir kimsenin işini çekip çevirmesi, sonunu hesap etmesi' anlamındaki tedbîr ahlâk ve siyaset kitaplarında 'yönetim, siyaset' manasında sıkça geçmekte, 'ev' anlamındaki menzil ile birlikte kullanıldığında daha çok felsefî yöntemle yazılmış ahlâk kitaplarında pratik ahlâkın üç ana bölümünden ikincisi olan aile ahlâkını ifade etmektedir. Bir işi acele etmeden iyice düşünerek yapma, temkinli ve ihtiyatlı davranma anlamında ahlâk terimi. Sözlükte 'beklemek, gecikmek, sebat etmek, düşünüp taşınmak' anlamlarındaki eny kökünden türeyen teennî ve yine aynı kökten enât 'acelecilikten sakınma'; 'hilim, vakar, sabır, yumuşaklık ve sebatkârlık' diye tanımlanır . Bir kimseyi kötü veya çirkin bir niteliğiyle anıp onu yerme, kınama anlamında ahlâk terimi. Kur'ân-ı Kerîm'de zem kavramı *mezmûm şeklinde üç ayette yer alır; iki yerde günahkarların ahirette ve Allah katındaki durumu tasvir edilir (el-İsrâ 17/18, 22), bir yerde de insanların dış görünüşe bakarak yapacakları kınamaya atıfta bulunulur (el-Kalem 68/49). *Mezmûm: Kabul edilen. Geçer, geçerli. Kabul olunmuş, alınmış, alınan. İnsanın iyilik yapmasını ve kötülükten uzak durmasını sağlayan ruhî yetenekler için kullanılan bir ahlâk terimi. Şöhret, makam ve mevki tutkusundan kurtulma, fakirliği ve fakirleri sevme anlamında tasavvuf ve ahlâk terimi. Allah için yapılması gereken amel ve ibadeti kullara gösteriş olsun diye yapma anlamında ahlâk terimi. Akrabalık bağlarını yaşatmayı, akrabaların birbirini ziyaret etmesini ve iyi ilişkiler kurmasını ifade eden ahlâk terimi. Dünya veya âhiret hayatı için gerekli olan bir şeyin önemini kavrayamama halini ifade eden ahlâk ve tasavvuf terimi. Değerlere yönelik saldırılar karşısında öfkelenme, utanç verici bir işi yapmaktan kaçınma gibi anlamlarda kullanılan ahlâk terimi. Hamiyet kelimesi Feth suresindeki bir ayette (48/26) iki defa geçmektedir. FETİH SURESİNİN TÜRKÇE OKUNUŞU VE ANLAMINI ÖĞRENMEK İÇİN TIKLAYIN Ahlâkî davranışların kaynağı olan psikolojik yeteneklerin işleyişinde itidal noktasının ilerisine geçen sapmalar için kullanılan ahlâk terimi. Savaşta kahramanlık göstermeye, sıkıntıları göze alarak üstün değerleri korumaya yönelten ruhsal yetenek anlamında bir ahlâk terimi. Kaynaklarda şecaatle aynı anlamda veya yakın manalarda cesaret, hamaset, besâlet, batûlet, cüret ve mürüvvet de geçmektedir. Bir kimsenin şerrinden korktuğu birine karşı aşırıya kaçmadan iltifat etmesi, insanlarla iyi geçinmeye çalışması anlamında ahlâk terimi. Sözlükte kandırmak, aldatmak anlamındaki dery kökünden türeyen müdârâ kelimesi, hoşgörülü olma, insanlarla iyi geçinme manasına gelir. Terim olarak taşkın hareketleriyle huzursuzluğa yol açmasından endişe edilen veya aşırı alıngan olan kişilere karşı nazik davranarak kötülüğünü önlemeyi yahut gönlünü almayı amaçlayan davranışları ifade eder. Kişiye güç ve itibar kazandıran, bir tutkuya dönüşmesi halinde ahlâka zarar vereceği düşünülen başkanlık anlamında ahlâk terimi. Kişilik özelliklerinin kaynağını oluşturan meleke; bir canlının fıtrat ve tabiatından gelen eğilimlerinin bütünü için kullanılan psikoloji ve ahlâk terimi. Kişiye toplumda saygınlık kazandıran ve bir tutku halini alarak ahlâkî hayata zarar verebileceği düşünülen şan, şöhret, mevki anlamında ahlâk ve tasavvuf terimi. Terim olarak bir kimsenin, sahip olduğu veya sahipmiş gibi göründüğü üstün meziyetler sayesinde insanların üzerinde saygı ve itaat hissi uyandırmak suretiyle kazanmış olduğu şeref ve itibar, daha dar çerçevede ise idarî, siyasî, ilmî vb. mevki ve makam anlamında kullanılmıştır. Başkasının sahip olduğu bir nimetin benzerini elde etmek için çaba gösterme ve olumlu bir rekabet içine girme anlamında ahlâk terimi.

İmanı ve ibadeti kemale erdiren ahlakla ilgili terimler

ZULÜM