İslam mimarisinde ilk minare nerede inşa edilmiştir?

Süleymaniye Camii'nin minarelerinden biri İlk zamanlarda özel bir mimari forma sokulmadan yapılan minareler, değişik bölge ve kültürlerde birbirinden farklı biçimlerde genellikle taş, tuğla ve ahşaptan inşa edildi. Örneğin; İspanya ve Mısır'da taş, Kuzey Afrika'da tuğla, Arabistan, Suriye ve Anadolu'da taş ve tuğla, Irak, İran ve Afganistan'da tuğla, Hindistan'da taş ve tuğla gibi malzemelerin kullanıldığı görülürdü. 'Bu devletin iki manevi temeli vardır: Fatih'in Ayasofya minaresinden okuttuğu ezan ki hala okunuyor! Selim'in Hırka-i Saadet önünde okuttuğu Kur'an ki hala okunuyor!' | Yahya Kemal Beyatlı Genellikle gövdeleri yuvarlak veya dört köşe, sade yahut bezemeli olan minareler İslâm dünyasının doğusunda ve batısında farklı özellikler kazandı. Kuzey Afrika ve Endülüs'ten Suriye'ye kadar uzanan bölgedeki minareler, birkaç katlı yapılan ve kat araları kornişlerle belirtilip iç mekânları pencerelerle aydınlatılan dört köşe kuleler biçimindedir; doğudakiler ise daha çok yuvarlak ve ince gövdelidir. Zamanla dinî mimarinin en önemli unsurlarından biri haline gelen minare klasik Osmanlı döneminde en olgun seviyesine ulaşmıştır. Bursa Timurtaş Paşa Camii'nin şadırvan üzerine oturan minaresi Minare, sözlükte 'ışık veya ateş çıkan / görünen yer' anlamındaki Arapça menâreden gelir; bazı bölgelerde aynı anlamda mi'zene de (ezan okunan yer) kullanılır. Minarelerin kökeninin Orta Asya ve İran'daki işaret ve haberleşme (ateş) kulelerine, Suriye'deki gözetleme ve çan kulelerine, Akdeniz ülkelerindeki deniz fenerlerine veya doğudaki Hint zafer âbidelerine dayandığına ilişkin farklı görüşler vardır. Halep Ulucamii'nin dört köşeli minaresi Peygamber döneminde Mescid-i Nebevî'nin kıble tarafında Bilâl-i Habeşî'nin ezan okumak için üzerine iple tırmanarak çıktığı 'üstüvâne' (silindir) denilen özel bir yer bulunmaktaydı. Minarenin ilk şekli olarak düşünülebilecek bu yerin dışında mescidin çevresindeki bazı yüksek yerler kullanılıyordu. Amr b. Âs Camii'nin eski ve restorasyon sonrası yenilenmiş Sultan III. Mesud tarafından Gazne'de yaptırılan minare Ana hatlarıyla bir minare kürsü, pabuç, gövde, şerefe, petek, külâh ve alem bölümlerinden meydana gelir. Kürsü minarenin toprak üstündeki tabanıdır ve camiye bitişik yahut ayrı, kübik, silindirik ve çokgen prizma şeklinde olabilir; kapı genellikle buradan açılır. Yivli minare – Antalya Pabuç kürsüyle gövde, gövde pabuçla şerefe arasındaki bölüm, şerefe ise müezzinin minare etrafında dolaşarak ezan okumak için kullandığı balkondur. Adı 'çıkıntılı yer, burç' anlamındaki 'şürfe' kelimesinden gelen şerefenin başlıca kısımları üstünde yürünen taban, tabanı taşıyan çıkmalar ve kenarlarındaki korkuluklardır. Şerefeler minare üzerinde birkaç adet olabilmektedir. Anadolu Selçuklu Hükümdarı I. Alaaddin Keykubat tarafından 1230 yılında inşa ettirilen Yivli Minare Camii, Anadolu Türk mimarisinde benzeri olmayan yivli minaresinin formuyla dikkat çekmektedir. Bunun yanında, altı kubbeli ibadet mekanı ile Anadolu'daki çok kubbeli cami tipinin günümüze ulaşan en eski örneği olduğu kabul edilmektedir. Konya İnce Minareli Medrese'nin minaresi Genel konum ve biçimler dışında farklılık arz eden örnekler arasında yalnız gövdeden ibaret şerefesiz minareler (Mimar Sinan Mescidi), yapının dışına cumba şeklinde asılanlar (İstanbul Timurtaş Mescidi), bir çeşme ya da şadırvan üzerine oturtulmuş cumba şeklinde olanlar (Bursa Timurtaş Paşa Camii), özellikle Kayseri-Nevşehir bölgesinde görülen ve doğrudan yapıya veya avlu duvarının bir cephesine bitişik bir merdivenle çıkılan bir şerefeden ibaret köşk tipi minareler bulunmaktadır. Saltuklular dönemine ait Tepsi Minare – Erzurum Suriye bölgesindeki kiliseler camiye çevrilirken çan kuleleri de minare haline getirildiğinden Emevîler devrinde dört köşe tipler ortaya çıkmıştır. Mısır etkisi taşıyan Filistin'deki örnekler, Gazze'deki kiliseden çevrilme el-Câmiu'l-kebîr'in minaresi gibi dört köşe bir kaide üstünde yükselip sekiz köşe ile son bulurlar. Suudi Arabistan minarelerinde belirli bir biçim yoktur. Medine'deki Velî Camii'nin minaresi Suriye tipindedir; burada Memlük tarzında olanlar da vardır. Mekke'dekilerin bazılarında ise Türk üslûbunun izleri görülür. Irak el-Cezîre'de minarelerin en eski örneği, konik gövdesini dolanan rampasıyla Mezopotamya ziguratlarının etkisini yansıtan Sâmerrâ Ulucamii'nin Melviyesi'dir Bursa Hüdavendigar Camii minaresinin şerefe rölövesi Türkler'in etkili olduğu yerlerden özellikle İran, Afganistan ve Türkistan bölgelerindeki minareler genelde yukarıya doğru tedrîcen daralan ince uzun konik gövdelidir. Hindistan'daki minarelerin en karakteristiği aynı zamanda bir zafer âbidesi olan Kutub Minâr'dır. Timurlu döneminde Türkistan'daki diğer bütün yapılar gibi minareler de çiniyle kaplanmıştır. Anadolu'da minareler Suriye ve Orta Asya Türk geleneklerinin etkisinde şekillenmiştir. Suriye'ye has dört köşeli olanlara Diyarbakır Ulucamii (XI. yüzyıl) gibi bazı Güneydoğu Anadolu camilerinde rastlanır. Gaziantep'te bir cami Erken Osmanlı dönemi minare yapımında kullanılan tuğla özellikle İstanbul'un fethinin ardından yerini taşa bırakmıştır. Silindirik veya çok köşeli ve ince uzun gövdeli olan minarelerin şerefe altları devrine göre mukarnas dolgulu veya oval geçişlidir. Petek kısmı genellikle uzun değildir; ancak Edirne'de Selimiye Camii'nin minareleri 12 m. uzunluğundaki petekleriyle istisnaî bir durum gösterir. Antalya'da Yivli Minare 18. yüzyıldan itibaren Batı'dan gelen barok etkiyle klasik Osmanlı minaresi boyut ve biçim açısından değişmiş, çok ince ve yüksek minareler yapılmıştır. Bunların ilk örneği İstanbul Nuruosmaniye Camii'nin (1748-1755) ikişer şerefeli iki kesme taş minaresidir. Ortaköy Camii (1854), İstanbul'da minarelerinin şerefeleri altındaki akant yaprakları yaldızla boyanmış tek örnektir. *Görseller İslam Ansiklopedisi'nin Minare başlıklı dosyasından ve Türk Edebiyatı Dergisi'nin 2010 tarihli sayısından alınmıştır.