Ateş ile usta eline teslim olmuş kum taneleri

Cam, silisli kumun potas, kireç ve başka katkı maddeleri ile birlikte 1500- 1600 santigrat derecede eritilmesiyle elde edilir. Erimiş halde ki camın ısısı 1100- 1200 derece olduğunda cam kolaylıkla şekil alabilir. Gerçekte sıvı olan cam, bir maden olarak tanımlanır. Diğer madenlerden onu erime noktasının bulunması ayırır. Cam, ısıtıldığında yumuşar ve arzu edilen şekil verilebilir. 'Işığın cam ile meşki' haberine ulaşmak için tıklayınız... İlk cam örnekleri bir balta, bir bıçak ya da mızrak ucu olarak görülebilir. Hiç kuşkusuz bu örneklerde camın yalnız kesicilik ve sertlik özellikleri kullanılmıştı. İlk camcılık örneklerine de kumun bol bulunduğu Mısır ve Mezopotamya'da rastlanır. Camın ilk defa ne zaman ortaya çıktığına dair henüz bilgilere ulaşılamadı. Üzerinde tarih olan en eski cam ise M. Ö. 1551-1527 yılları arasında yaşayan Firavun Amenhotep'e ait olan iri bir boncuk. 'Yasaklanan enstrüman: Cam Armonika' haberine ulaşmak için tıklayınız... Milattan önce 3000 yıllarında kalan bu ürünler daha ziyade cam bloklar olarak üretilmişti. Sonra kırılıp parçalara bölünerek aşındırarak biçimlendirildi. Önceleri küçük birimler örneğin süs eşyası boncuklar gibi, sonraları ise vazolar, günlük yaşantıda değerli sıvıları, kokuları ve ilaçları koymakta kullanılan çeşitli kaplar üretildi. İlk cam üreticileri camı demir ve tahta parçaları yardımıyla şekillendiriyorlardı. Sonra çukur kapların üretiminde 'iç kalıplar' kullanıldı. Cam, Milattan önce 3000 yılında III. Tutmosis döneminde Mısır'a kadar oradan, Roma'ya ve Avrupa'ya ulaştı. Cam üfleme çubuğu Suriye ve Mısır'da MÖ 250 yıllarında keşfedildi. Pipo ile birlikte camı kalıplara dökmek ve üfleme fikri de gelişti. Üfleme yöntemi ile camın pek çok biçimlere sokulabilmesi sağlandığından geniş bir kullanıcı kesimine ulaşılmış ve cam sanatı MÖ 1 yüzyıldan itibaren hızlı bir ilerleme göstermeye başladı. O devirlerde Roma'da cam pencereler yapılabildi. Roma imparatorluğunun yayılması ile camcılık Trakya'ya, Almanya'ya, İspanya'ya hatta İngiltere'ye ulaştı. Ortaçağda Almanya'da ormanlık bölgelerde 'Hütte' adı verilen cam atölyelerde rengi yeşile çalan 'orman camı' üretimi yaygınlaştırıldı. Buralarda genellikle bardak üretildi. Cam sanatının gelişmesinde en önemli merkez Venedik veya Murano oldu. Venedik usulü cam üretimi 15'inci ve 16'ncı yüzyıllarda tüm Avrupa'ya özellikle de Almanya'ya yayıldı. Cam endüstrisinin bugünkü anlamda gelişmesinde 19'uncu ve 20'nci yüzyıllardaki bilimsel ve teknik gelişmelerin büyük rolü olmuştur. Cam İslam mimarlığına 'revzen' denilen alçı pencerelerle girmiş, kandil, bardak sürahi ve tabak gibi günlük eşyalarda geniş ölçüde kullanılmıştı. Cam işleri, 12'nci yüzyıl sonlarında 'Memlük' ve 'Eyyubi' dönemlerinde en parlak düzeye ulaştı. 'Selçuklu,' ve 'Artuklu' dönemlerinde ise, 'şemsiye' denilen bombeli camlar üretildi. Selçuklulardaki cam işlerinin son derece gelişmiş olduğu-az sayıda da olsa-kalan örneklerden anlaşılır. Osmanlıların elinde cam işi başlı başına bir sanayi halini alır. Türk camcılığı ile ilgili en eski belgeler 16'ncı yüzyıla tarihlenir. Süleymaniye Camisi ve külliyesinin yapılışı sırasında tutulmuş muhasebe defterleri, inşaatla ilgili emir ve fermanlar, cam ustaları ve bunların yaptıkları işlere dair bize önemli bilgiler veriyor. Bugün Topkapı Sarayı Müzesi koleksiyonlarında bulunan şehzadelerin sünnet düğünü şenliklerini anlatan 'Surname-i Hümayun' adlı minyatürlü yazma eserde, çeşitli meslek gruplarının geçit törenlerini gösteren sahneler arasında yer alan cam ustaları ve kullandıkları aletlerin gerçeğe uygun resimleri, Türk cam sanatının o yüzyıldaki düzeyini göstermesi bakımından önemli belge niteliğini taşır. Osmanlı İmparatorluğu'nun en üst düzeyde 'Ehl-i hıref' adıyla tanınan ve Topkapı Sarayı'na bağlı olarak çalışan özel bir sanat erbabı kadrosu bulunmaktaydı. Bu özel kadro arasında 'Camgeran' olarak isimlendirilen cam ustaları da görev yapmaktaydı. Bunların başında da 'Sercamger' bulunurdu. Cam atölyelerindeki üretimi denetleyen Nazırlık ve Kethüdalık gibi üst düzey görevliler Enderun-u Hümayun'dan yetişmiş kişilere verilir ve maaşları da devlet tarafından üçer aylık olarak ödenirdi. Osmanlı'da bütün meslek kolları Lonca ve Gedik sistemine göre düzenlenirdi. Gedik düzeni içinde camcıların 'Nazır'ları, 'Kethüda'ları, 'Yiğitbaşı'ları, 'Duacı'ları ve 'Sahib-i Karhane' (işyeri sahibi) olan 'Usta'ları vardı. Bu sistem içinde, usta-kalfa-çırak düzeni büyük bir hassasiyetle korunurdu. Cam atölyelerindeki sorumlulara 'Yiğitbaşı' adı verilirdi. Camcılık teşkilatının yönetiminde yer alan Nazır ve Kethüda'lar bizzat saray Enderun'unda eğitim görmüş kişiler arasından atanmasına rağmen, Yiğitbaşı ve Duacı'ları esnaf, kendi içinden seçerdi. Osmanlı'da Lonca ve Gedik sisteminde, her çeşit sanayi ve sanat alanında ciddi denetlemeler yapılırdı. Her meslekte işin ustası ve söz sahibi kişiler tarafından yapılan işler kontrol edilir ve önceden belirlenen kalitede olmasına dikkat edilirdi. Kural gereği cam ürünlerinin ve satışının kesin olarak uyulması gereken kabul görmüş zorunlu şartları vardı. Cam takan, cam satan esnaf ise, doğrudan 'mimarbaşıya' bağlı bulunuyordu. Cam atölyeleri Eğrikapı'da 'Tekfur Sarayı' çevresinde toplanmıştı. Bakırköy 'Baruthane-i Amire' çevresinde ise, parlatma atölyeleri, camhane, güherçile kazan ve ocakları bulunuyordu. Daha sonraları Eyüp, Balat, Ayvansaray, Beykoz, Paşabahçe, Çubuklu mevkilerinde çok farklı çeşitlerde cam üretimi yapan, cam atölyeleri kuruldu. İnşaat defterleri incelendiğinde, 1550-1557 yıllarında yapılan Süleymaniye Camii'nde cam işlerinde çalışan kayıtlı 1436 kişi olduğu tespit edilmektedir. 1682 yılında İstanbul'da 3 şişe atölyesinde 105 kişi, şişe ticareti yapan 200 dükkânda 300 kişi, ayna ticareti yapan 90 dükkânda 105 kişi, düz cam ticareti yapan 71 dükkânda 400 kişi bu sektörde çalışmaktaydı. Bu bilgilerden anlaşıldığı üzere, 1682 yılında sadece İstanbul'da yaklaşık bin kişilik bir grup camcılık mesleği ile ilgili işler yapmaktaydı. Bunun en önemli nedeni, İstanbul'da sıklıkla büyük yangınların çıkmasıydı. Bu nedenle ateş kullanılması gereken sanayi kuruluşlarına belirli bölgelerde izin verilirdi. Şehir içinde yangınlara sebep olmaları için daha çok şehir surlarına yakın ve yangın tehlikesi olmayan yerlerde cam üretimi yapılırdı. Cam ve seramik fırınlarında kullanılması gereken reçineli çam odununun yarattığı iş nedeniyle çevre kirliliği oluşmaktaydı. Bu çeşit sanayi kolları çok miktarda kül, atık, kırık parçalar ve cüruf üretmekteydi. Tekfur Sarayı'nda yeni kurulan sanayi bölgesindeki atölyelerin atıkları kolayca şehir dışına çıkarılmaktaydı. Bölgede hala kullanılan sokak isimlerinin 'Şişehane Sokağı' gibi cam ile ilgili adlar olması da burasının bir zamanlar Osmanlı'nın cam sanayi bölgesi olduğunu ispatlamaktadır. Bütün cam ve şişe imalathaneleri Tekfur Sarayı arsasında toplanmış ve bu sanatla uğraşanlara buralar kiraya verilmiştir. Kira gelirleri ise Sultan III. Selim'in babasının kurduğu bir vakfa aktarılırdı. Arşiv belgelerinde şöyle denilmektedir. '…Ateş fırınlarıyla iş gören atelyeler, kuyumcu potaları, rastık ve süleğenciler, çini ve fağfur imalathaneleri, tuğlacılar ve çanak çömlekçiler de burada bulunuyorlardı. Başka yerde cam ve şişe yapılması da yasaklanmıştı. Buradaki cam ve şişe kârhanelerinden alınan kira bedelleri III. Mustafa'nın yaptığı hayrata vakfedilmiştir...' Osmanlı'da 1600'lü yıllarda yapılan camlar günlük hayatta kullanılan gıda saklama kapları, mutfak eşyaları, şişe ve kavanozlardır. Bunun yanında sünnet şenliklerinde, bayram ve Ramazan ayı boyunca camilerin aydınlatılmasında kullanılan cam kandillerdir. Edirne'de 1675 yılında, IV. Mehmed döneminde, iki şehzadesinin sünneti ve kız kardeşi Hatice Sultan'ın evlenmesi nedeniyle düzenlenen büyük şenlik, tam anlamıyla büyük bir gösteri olarak planlanmıştı. Sünnet için 15 gün, daha sonra da düğün için 18 gün süren bu şenliklerde bulunan Fransız elçisi Nointel, 1675 yılındaki mektubunda şunlardan bahsediyordu: '…Bunlar bütün İmparatorluğa heyecan verecek dev gösterilere vesile oldu. Eyaletlerden çağrılan 6000 genç oğlanla majestenin 2000 iç oğlanı şehzadeyle birlikte sünnet oluyor. Bu büyük şenlik için esnaftan ödünç olarak, 1500 kavanoz, 1.600 cam tabak, sağlanmıştır…' 1600'lü yıllarda kullanılan teknik ile cam tabağın üretimi oldukça zor bir iş. Bu bize 17'nci yüzyılda Osmanlı cam işçiliğinin oldukça ileri düzeyde olduğunu göstermesi açısından önemli bir belgedir. Osmanlı mimarisinin özünü oluşturan cami ve mescitlerimizin içleri, geceleri kandiller ve mumlarla aydınlatılırdı. Tamamı camdan yapılmış ve içinde mumların yakıldığı kandillerin oluşturduğu büyük avizeler, camilerin içlerinde çok zarif bir görüntü oluştururlar. Mahyalar ise belli gecelerde etrafa ışık saçarak mesaj verseler de daha çok ramazan gecelerinde, minare ve camilerimizin elmas gerdanlıkları olarak semayı şenlendirirlerdi. Sultan Üçüncü Selim'in sanayileşmede öncelik verdiği projelerden biri 'Beykoz Camcılığı' üzerineydi. Bizzat Mevlevi Mehmed Dede'yi, camcılık sanatını öğrenmesi için Venedik'e gönderdi. Bir taraftan da cam sanayine uygun düz ve geniş araziler aranarak gerekli yatırımların yapılması için girişimleri başlatıldı. Boğaziçi'ndeki Beykoz çevresi yeni teknolojinin bu bölgeye yerleşmesi için uygun bulundu. Sultan III. Selim'in Mevlevi olması, Galata Mevlevihanesi Şeyh Galip Dede'yi kendisine dost edinmesi, Beykoz Cam işçiliğinde Mevleviliği hatırlatan sembollerin sıkça kullanılmasına neden oldu. Mevlevi Mehmed Dede'nin yaptığı Beykoz camlarında, form ve desenlerde, kâse, kupa ve kapaklı tabakların, kapak tutamakları Mevlevi sikkesi formunda yapılmaya başlandı. Bu ekol İstanbul cam sanatını, son döneme kadar etkilemiştir. III. Selim döneminde Beykoz'da açılan ilk cam fabrikasından sonra, 'Tanzimat' döneminin ünlü isimlerinden olan Ahmet Fethi Paşa'nın girişimleriyle, yine aynı bölgede 'Cam ve Billur Fabrikası' kurularak üretime başladığı bilinmektedir. Beykoz cam fabrikalarında, döneminin en güçlü camcılık merkezi olan Venedik'in teknik desteği ile üretilmeye başlanan çeşm-i bülbüller, zaman içinde İstanbul cam sanatının sembolü haline geldi. Çok çeşitli cam ürünleri yapılmaya başlandı. Form olarak leğen- ibrik, kâse, laledan, gülabdan, şişe, kavanoz, kapaklı kâse, kupa, bozalık, şerbetlik, daldırma, kandil, fincan- tabak ve parfüm şişesi yapılıyordu. Teknik olarak da opalin, kristal, çeşm-i bülbül yapılabiliyordu. 1851'de Londra I. Uluslararası, 'Great Exhibition of the Works of Industry of All Nations' sergisi düzenlendi. Bu sergiye Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Felemenk ülkeleri, İspanya, Portekiz, Prusya, Zollverein devletleri, Rusya, Hindistan ve Osmanlı İmparatorluğu ile değişik ülkelerden 22.000 'denk' in üzerinde eşya sergilendiği bilinmektedir. Bu sergiye Osmanlı devletinden, 700 kadar üretici çok sayıda ürünle katılmıştı. Arşiv belgesinde 'Fağfur, Frenk ve Kütahya madenlerinden yapılmış billur, cam, kâse, bardak, tabak, çay ibriği, su testisi, mürekkep hokkası, lüleci ve çömlekçi çamurundan imal edilmiş testi, bardak, çanak, çömlek, küp, kavanoz ve benzer eşyalardan birer tane...' örnek eser götürüldü. Altı ay açık kalan fuar 11 Ekim 1851'de kapandı. Sergi sonunda komisyonlar 170'i büyük olmak üzere 3088 madalya dağıtmış ve Osmanlı ürünleri arasından da çok sayıda 'Büyük Madalya' ve teşvik ödülleri kazanılmıştı. (Derlenmiştir.)

Ateş ile usta eline teslim olmuş kum taneleri

CAM, KUMUN ERİTİLMESİYLE OLUŞUR