Dumanı üstünde tüten sohbetlerin yaşamsal mekanları Osmanlı kahvehaneleri

Vaktiyle yediden yetmişe herkesin istirahat maksadıyla toplandığı kahvehaneler hem halka sosyalleşme imkânı sunan birer kulüp hem de kültürü arttırmaya yarayan meclislerdi. Sosyal olarak oynadıkları öneme de bağlı olarak birçok meslek grubuna ve sosyal çevreye yönelik kahvehaneler 17'nci yüzyıldan itibaren Dersaadet'te yer almaya başladı. Bu kahvehane türlerinden göreceli olarak ilk ve daha yaygın ortaya çıkanları ise esnaf kahveleridir. Esnaf kahveleri gerek farklı meslek gruplarının gerekse belli bir esnaf grubuna ait mekânlar olarak çoğunlukla Eminönü-Ayvansaray ve Beyazıt-Aksaray arasında kurulmuştur. Esnafların uğrak mekânı olan bu kahvehaneler Fatih, Eminönü, Balat, Beyazıt, Aksaray gibi esnafların yoğunlukta olduğu yerlerde yer alırdı. Esnaflar burada hem dinlenir hem de işlerini yürütürdü. İlerleyen zamanlarda, kendi içerisinde doğal bir ayrım meydana geldi. İşçilerin, hamalların, seyyar çalışanların, arabacıların, kayıkçıların oturduğu yer ile iş sahiplerinin, ticaret erbabının oturduğu yer farklılaşmaya başladı. Âşık Kahvehanelerinde âşıklar takılır ve karşılıklı atışırlardı. Saz sesi eksik olmaz, dertler buram buram tüterdi. Genellikle kırsal alandan, dertlerine derman bulabilmek için gelen âşıklar burada kedilerine hemdert olacak kişiler ararlar ve şairliklerini konuştururlardı. Zaman zaman kahvehane sahibinin sorduğu muammalara bazı mahir saz şairleri cevap verir ve nam kazanırdı. En başından beri saray/şehir şairlerince hor görülen saz şairleri, şehrin daha da büyümesi ve âşık kahvehanelerinin şehirde silinmeye başlamasıyla köylerde, kasabalarda kendilerine yer bulmaya başladılar. O çağlarda İstanbul'un hemen her büyük semtinde bulunan kahvelerde kış ve Ramazanlardan bir ay önce hazırlıklara başlanırdı. Özellikle Ramazanda ve kış aylarında faaliyet gösteren semai kahvehanelerinde saz ve sözün yanında meşk ekibi de bulunur. Bir nevi canlı müzik eşliğinde eğlence sunan semai kahvehaneleri günümüz çalgılı eğlence yerlerinin atasıdır. Yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde kadar varlığını sürdüren semai kahvehaneleri, sonrasında vadelerini doldurarak sosyal yaşamdan silindiler. Semai kahveleri, yıllarca, bitmek tükenmek bilmeyen uzun kış gecelerine ayrı bir renk kattı. Hazırlıklar esnasında kahvehane özel bir itina ile süslenirdi. Duvarlar yaldız çerçeveli, yangın kulelerinin, balıkçı kayıklarının, denizkızlarının resimleriyle bezenir, tavana boydan boya renkli kâğıtlardan yapılmış zincirler asılırdı. Kahvehane, tulumbacıların da uğrağı olan bir yerse, duvarlardan birinin göze çarpacak bir yerine, tulumbanın boru, fener, baskı kollarından biri konurdu. Mahalleli, akşam yemeğinden sonra birer ikişer burada toplanmaya başlardı. Önce herkes kendi aralarında meselelerini konuşur, sonra renk renk kâğıtlar, yapma varaklı çiçeklerle süslenmiş özel sedirinin üstünde günün moda şarkılarını çalan saz heyetini dinlerdi. Uzun bir fasıldan sonra ortaya bir halk şairi çıkar ve bir mani söylerdi. İçinde bir muamma saklayan bu mani, kahvedekileri düşündürür, bazen bir muammanın halli haftalarca sürerdi. Söylenen mani, ağızdan ağza bütün mahalleye yayılır, herkes bir cevap bulmaya çalışırdı. Şayet bütün ramazan boyu, muammayı kimse çözememişse, son gece şair manisini kendisi açıklar, gelenlere de teşekkür ettikten sonra kahveyi kapatırdı. Manileri çözenler olursa, para, ipekli kumaş, şal gibi hediyeler verilirdi. Bu kahvelerin en meşhurları Beyazıt'ta, Çeşmemeydanı'nda, Fatih'te, Tophane'de, Firuzağa'da ve Üsküdar'da Yeniçeşme'de bulunuyordu. Semai kahveleri, yirminci yüzyılın hemen başlarında tamamen ortadan silinmiş olmakla beraber Ahmed Rasim ve Osman Cemal Kaygılı'nın eserlerinde bütün canlılığıyla yaşamaktadır. Belli zümreye ait başka bir kahvehane türü de Yeniçeriler tarafından kurulmuştur. Osmanlı devleti duraklama devrine girdikten sonra savaştan başka işleri olmayan fakat boşluğa düşen yeniçeriler, sosyal hayata katıldılar. İş başı yapmayı bekleyen yeniçeriler kendi kahvehanelerinde gün saydılar. Yeniçeri kahvehaneleri de adından anlaşılabileceği üzere yeniçeriler tarafından kullanılan mekânlar olarak İstanbul'da ortaya çıktı. Özellikle 17'nci yüzyıldan başlayarak Yeniçeri Ocağı'nın da dönüşüm yaşadığı yüzyıllarda özellikle bu kahvehaneler çok önemli bir rol üstlendi. Ancak bu kahvehaneler giderek belalı bir hal alan yeniçerilerin toplanma mekânı haline geldi, yani bir nevi çete karargâhı oldular. 1807 yılında, Vaka-yı Hayriye vuku bulup yeniçerilik kaldırılınca sayısı on binden fazla olan yeniçeri kahvehaneleri de kapatılmış, izleri silinmiştir. Tulumbacı kahvehaneleri Yeniçeri kahvehanelerinin mirasçılarıdır. Yeniçeriliğin kaldırılışından Meşrutiyet devrine kadar geçen dönemde varlıklarını sürdürmüşlerdir. Aslında bu kahvehaneler yangınlar için teşkilatlandırılmış tulumbacıların bir nevi lokali idi. Yeniçeri kahvehanelerinin mirasçıları oldukları gibi yeniçeri bitirimliğinin de mirasçıları buralarda takılmaya başlamıştır. Bitirimler, külhanbeyleri, kabadayılar bu tulumbacı kahvehanelerinde vakit geçirirler imiş. Osmanlı dönemi İstanbul'unda karşımıza çıkan bir başka kahvehane türü ise meddah kahvehaneleridir. Türk-İslam kültüründe önemli bir yer tutan meddahların gösterilerini düzenlediği ve yukarıda sayılan kahvehane türlerinden mahalle kahvehanelerine yakın bir tür olarak görebiliriz meddah kahvehanelerini. Bir esnaf grubunun ya da zümrenin ziyarette bulunduğu bir mekân olmaktan ziyade bir kültürel etkinlik alanı olarak görebiliriz meddah kahvehanelerini. Okumuş kesimin iltifat gösterdiği kahvehanelerdir. Halktan eğitim açısından üstün seviyedeki bürokratların, memurların, okumuş kişilerin buluşma mekânı olan bu kahvehanelerde yeni çıkan kitaplar, dergiler ve gazeteler mevcut bulunurdu. Bu kahvehaneler sonrasında evirilmiş ve kıraathaneler ortaya çıkmıştır. Bu dönüşümle beraber sadece devlet kademesinden kişiler değil, ilim ve fikir adamları da bu mekânlarda kendilerine yer bulmuştur. Osmanlı sonrasında Cumhuriyet devrinde de bu mekânlar varlıklarını sürdürdüler. Hatta bazı mekânlarda (Küllük, Marmara Kıraathanesi, Elit Kıraathanesi, Darüttalim Kıraathanesi vb.) Türk fikir hayatının kalbinin attığı, birçok hatıra ile anlatılmaktadır.

Dumanı üstünde tüten sohbetlerin yaşamsal mekanları Osmanlı kahvehaneleri

Esnaf Kahvehanesi