Geçmişten günümüze aktarılan 7 zanaat

Dokumacılık çok eski sanatlardan biridir. İlk insanlar vücutlarını dış etkenlerden korumak için hayvan derilerini kullanmışlardı. Önce hayvan postları ve deriyle daha sonrada bitki sap ve lifleriyle dokuma yapmayı öğrenmişlerdir. Bitki saplarıyla başlayan dokumacılık, yün ve pamuktan dokumalarla günümüze kadar gelmiştir. Dokumacılık, insanların üzerinde çalıştıkları en eski işlerden birisidir. Elde edilen lifler uzun olmadığından dokumaya elverişli olmuyordu. Bitkisel veya hayvansal liflerin birbirine eklenerek iplik yapılması, istenilen uzunlukta dokumalar yapma olanağı vermesi bakımından önemli bir buluş olmuştur. Bilinen en eski halı, M.Ö.5-3 yüzyıllar arasında Orta Asya'da dokunan ve dokunduğu bölgenin adını alan Pazırık halısıdır. Dünyanın en eski dokuma halısı: Pazırık Geleneksel halk sanatlarımızdan dokumaların ham maddeleri yün, tiftik, pamuk, kıl ve ipekten sağlanmaktadır. Dokumacılık, yapım teknikleri, kullanılan araçlara göre; mekikli, kirkitli, mekiksiz olarak üç grupta incelenebilir. Mekikli dokumalar gücüler yardımıyla gruplar halindeki çözgüler arasında oluşturulan aralıktan, atkı ipinin mekikle geçirilmesi sonucunda elde edilen düz yüzeyli dokumalardır. Kilim, cicim, zili ve sumak dokumalar bu güne kadar, dağınık olarak Türkiye'nin hemen her yerinde dokunmuş ve dokunmaktadır. Türkiye'nin doğal koşullarının değişik ve tarih boyunca çeşitli kültürlere yuva olmasından dolayı bu dokumalar, teknikleri ve desenleri bakımından çok çeşitlidir. Ancak bölge özellikleri göstermekte ve geleneksel olarak yapıldıkları için bilhassa desen bakımından çok az değişmektedirler. Görsel sanata merak duyanların bilmesi gereken 20 terim Takıdan tespihe, büst ve bibloya kadar birçok ürüne dönüşen lüle taşı, ustaların elinde aldığı şekille, Eskişehir'in en önemli ve bilinen hediyelik eşyalarından biri olma özelliği taşıyor. Ocaktan çıkartılan lüle taşını, çekiçle çevresindeki diğer taşlardan arındıran ocakçılar, kabaca taşın biçimi ve büyüklüğünü ortaya çıkarttıktan sonra kısa nacak veya satırla yabancı maddelerden ve çamurdan temizliyor. Bu aşamadan sonra lüle taşı, Eskişehir içinde işlenecekse ustaya adet hesabıyla satılıyor. Kaba bıçağıyla taşın üretim için uygun olmayan kısımları, girintileri, çıkıntılarını temizleyen usta, çok ince ve keskin ağızlı bir bıçakla düzelttiği lüle taşına istediği şekli vererek yeni bir ürün ortaya çıkarıyor. Arkeolojik çalışmalar, lületaşının yaklaşık beş bin yıl öncesinden bilindiğini ve değişik amaçlarla kullanıldığını göstermiştir. Mesleğini Odunpazarı Belediyesi El Sanatları Çarşısı'nda sürdüren Eskişehir Lüle Taşı El Sanatları Derneği Başkanı Ramazan Bağlan, yaptığı açıklamada, ilkokulu bitirdikten sonra 13 yaşında babasının mesleği lüle taşıyla uğraşmaya başladığını söyledi. Lüle taşının çıkartıldığı ocaklarda da çalıştığını ifade eden 55 yıllık usta, şöyle konuştu: 'Daha sonra lüle taşını işlemeyi öğrendim. Lüle taşını işlemek için en az üç yıl üniversite eğitimi gibi eğitim almak gerekiyor. Üç yıldan daha az bir zamanda bu mesleği öğrenmek mümkün değil. Lüle taşına 'Beyaz altın' deniyor ancak değerini tam olarak bulmuş değil. Lüle taşı durdukça değerlenen antika bir gibi üründür. Bir pipoyu yapmak, bir saati alıyor. Daha farklı ürünler de yapıyoruz. Bazı özel eserleri yapmak günleri hatta haftaları ve ayları alabiliyor. Mesleğimizin en büyük sorunu çırak yetişmemesidir. Sanat okullarında lüle taşı ustası yetiştirilmesi gerekiyor. 'Bu işi öğrenmek istiyorum' diyen gençlere kapımız sonuna kadar açık. Elimizden geldiğince onlara öğretelim. Bu meslek unutulmaya yüz tuttu. Buna çok üzülüyorum.' Kolay işlenebilir yapısıyla tarih öncesi devirlerden beri kullanılan bakır, eskiden olduğu gibi mutfaklarımızın baş tacı olarak varlığını sürdürmese de bugün bütün hayatımızdan çıkmış değil. Bundan otuz-kırk yıl öncesine baktığımızda, mutfaklar Anadolu'dan gelen bakırlarla donanırdı. Evlenecek genç kızların, yeni gelinlerin çeyizleri bakırdan yapılan yemek kazanları, kuşhanalar, tavalar, siniler, lengerler, sahanlar, teştler, güğüm ve cezvelerle dolu olurdu. Her usta bakırı ayrı formatta işliyor, ona ayrı bir değer katarak üzerinde adeta kendi imzasını oluşturuyordu. Resim sanatına dair 20 ilginç bilgi Esasen Orta Asya'ya ait kabul edilen bakırcılık sanatı, İslam'ın yayılışı ile Doğuya, Haçlı Seferleri ile de Avrupa'ya geçti. Madenciliğin Doğu'daki merkezleri 15. yüzyıla kadar İran, Irak ve Anadolu'ydu. Selçuklu devrinde Anadolu'da çeşitli teknikler üzerinde başarılı bir şekilde çalışan gelişmiş maden atölyelerinin başında ise Konya, Mardin, Hasankeyf, Diyarbakır, Kilis, Cizre, Siirt, Harput, Erzincan ve Erzurum geliyordu. Bu merkezler Türkiye'nin bakır eşya ihtiyacını karşılıyordu. İnsanların eski çağlardan beri çeşitli amaçlarla kullandığı bakır, geçmişten bugüne kadar dış etkilere dayanıklılığı, diğer metallerle alaşımlar yapabilmesi ve daha kolay işlenebilir bir maden olması nedeniyle bugün hala çok geniş kullanım alanı bulunan önemli metallerden biridir. İnsanoğlunun keşfettiği ilk madenin işlenmesiyle meydana gelen bakırcılık da dünyada bilinen en eski el sanatı olarak kabul ediliyor. Dünyanın ilk dijital sanat müzesi Sermayeden çok emeğe dayalı, öğrenimin yanında el becerisi ve ustalık gerektiren zanaatlardan biri olan bakırcılık; ülkemizde de yüzyıllardır nesilden nesile aktarılıyor, yakın bir tarihe kadar hemen hemen her yörede bir bakırcılar çarşısı bulunuyordu. Bakır bugün evlerde kendine daha seçkin bir yer edinerek salonlarımızda ya da evimizin görünür raflarında süs eşyası olarak varlığını koruyor. Bastonun sanatla yoğrulup kimlik kazandığı Devrek'te bastonculuk zamana meydan okuyor. İnce işlemeleri, malzemesi ve sanatçısının özeniyle Devrek bastonu dünya çapında üne sahip. Kızılcık ağacını emek emek süsleyen ustaların sayısı azalsa da Devrek bastonu kendisini aşk ile işleyenlerin yüzünü güldürmeye devam ediyor. Şimdilerde ucuz olması nedeniyle yerini seri üretimlere bırakmış gibi görünse de bastonculuk sanatı yüzyıllardır varlığını sürdürebilmiş. Baston üretimi dendiğinde, ülkemizde akla ilk gelen yer olan Devrek ilçemizde bu zanaat tam 200 yıldır sürmekte. Bilinen ilk baston ustası olan Ali Ziya Efendi, askerliğini yaptığı sırada Mısır'da İngilizlere esir düşmüş. Esareti sırasında İngilizlerin şemsiyelerini tamir eden Ali Ziya Efendi giderek baston, asa yapımına yönelmiş. Marangoz olduğu için eli bu işe yatkın olan Ali Ziya Efendi, Devrek'e döndüğünde tüm bilgisini, ruh ve düşünce dünyasıyla birleştirerek ortaya döküp birikimini yeni nesillere aktarmış. Anadolu'nun yürüme ve ayakta durma amaçlı geleneksel baston tipi yanında, Avrupa'ya açılmanın hızlı yaşandığı 1850'li yıllardan sonra, batı tipi zarif bastonlar paşaların, yüksek dereceli devlet memurlarının ve Osmanlı yüksek sınıfının elinde görülmeye başlanmış. Jön Türklerin batı esintisini yaşattığı Osmanlı topraklarında, ince ve zarif bastonlar saygınlığın, kültürün ve nezaketin simgesi olmuş. Kakaycılık eskiyen ve yıpranan bakır kap kacağın toz nişadır yardımıyla kalay ile kaplanması işlemini yapan zanaatkarların genel adıdır. Kalaycılık yakın zamana kadar seyyar olarak da icra edilen bir meslekti. Ancak kalaycılık çelik, alüminyum, emaye ve teflon mutfak eşyalarının kullanımının artması ile tükenme noktasına yaklaşmaktadır. Halen turistik bakır eşya imalatı kalaycılığı az da olsa devamını sağlamaktadır. Bakır kapların mutfaklarımızda kullanılmaya başlaması kalayın bulunmasına son derece bağımlıdır. Bakır kaplar kalayla kaplanmadan tek başına mutfak eşyası olarak kullanıldıklarında çabuk oksitleniyor ve bakır zehirlenmeleri nedeniyle ölümlere neden oluyordu. Kalaycılığın Türk kültürünün bir parçası olduğu kaynaklarda anlatılmaktadır. Eski Türkler, bütün ihtiyaçlarını el becerileri ile karşılayarak hayatlarını devam ettirmekte idi. Kalaycılık da bu becerilerden biriydi. Türkler aşlarını kalaylı kaplarda pişirmeye özen göstermişler, yoğurtlarını kalaylı kaplarda mayalamışlar, düğün yemeklerini kalaylı leğenlerde ve kazanlarda pişirmişlerdir. Isparta'da kalaycılığın son temsilcilerinden Adnan Tunçoğlu, ata yadigarı mesleğini iki asırlık dükkanında ayakta tutmaya çalışıyor. Dükkanındaki kalay ateşinin sönmesini istemediğini anlatan Tunçoğlu, şunları dile getirdi: 'Zamanım yettiğince, sağlığım el verdiği sürece bu mesleği ayakta tutacağım. Maalesef zorlu ve meşakkatli olan bu işi yapmak isteyen artık çok az. Zanaat, kanaattir. Kanaat eden her zaman için kazanır. Elhamdülillah biz kanaat ediyoruz. Müşterilerimize en iyi şekilde hizmet vermeye çalışıyoruz. Bugün çırak olsaydı, çırağın çırağını geçindirecek iş var. İş yok diyenler genelde rahat para kazanma yollunu arayan kişilerdir. Bu nedenden iş bulamıyorlar. Gençler sanayide meslek öğrenseler işsizlik olmaz. Bir yere gittiğim de orada gözlerim hep meslektaş arar. Bulamadığım zaman üzülüyorum. Üretim yapmamız lazım, üretim yapmadığımız sürece tüketim toplumu oluruz.' Yüzyıllardır hatta bin yıllardır sürdürülen sıcak demircilik zanaatı da yok olmak üzere. Makineleşmenin başlaması ile el emeği ile yapılan sıcak demir dövme zanaatı büyük zarar gördü. Bu zanaata yıllarını veren büyük ustaların bazıları mesleğini sürdürse de birçoğu dükkânlarını kapattı. Ama yine de sıcak demir dövücülüğüne büyük ihtiyaç var. Mesela iyi bir balta yapmak için onun ağzını iyice dövüp işlenmesi gerekli. Demircilik mesleğinin önemli özelliklerinden biri de her demirci esnafının kendine has bir sembolünün bulunmasıdır. Geçmişten günümüze kadar sürmekte olan bu gelenek bir malın kalitesinin ve hangi usta tarafından yapıldığının simgesi olması açısından önem taşımaktadır. Ayrıca demircilikte kendine has kıyafetler vardır. Çırak dizlerine kadar uzanan meşin ya da bezden bir önlük giyer. Kalfa ayaklarına kadar uzanan meşin giyer ve ayaklarının üzerinde 'ayaklık' denilen meşin de bulunur. Usta ise göğüsten ayaklara kadar uzanan meşin giyer. Ocağın başında kor halindeki demire şekil veren ustalar Anadolu'da hayatın nabzının demirci dükkanlarında attığını bilerek, gündelik işlevi çok yüksek aletleri büyük bir dikkatle imal ederler. Bu özverili zanaatın babadan oğula aktarıldığı durumlar sıkça yaşansa da usta-çırak ilişkisi zanaatkarlar için hala belirleyiciliğini koruyor. Ustaların kendi özel şekillerini oluşturup ürünlerin üzerine damgalayarak marka ve garanti gibi kullanmaları ise zanaatın sıkça rastlanan gelenekleri arasında. Tarih boyunca birçok önemli medeniyete ev sahipliği yapan Türkiye toprakları, birçok farklı mimari anlayış ile tanışmış, farklı çağlarda burada barınan medeniyetlerin mimari geleneklerinden beslenmiştir. En güzel örneklerini Mardin Midyat'ta gördüğümüz taş evler de bu birikimin bir sonucudur. Mardin'in dört bir yanına dağılmış olan taş atölyelerinde bu evlerin yapımında kullanılan taşlar hazırlanır, taş figürler incelikle işlenir. Taş ustalığı taşın ocaktan çıkarılması, taşın ocaklardan inşaata getirildikten sonra yontulması, taşın duvar olarak örülmesi, taşın işlenmesi (üzerine motif ve çeşitli desenlerin çizilmesi) olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Zanaat, sermayeden çok nitelikli emeğe dayalı; öğrenimin yanı sıra el becerisi ve ustalık gerektiren meslek. Bu tür mesleklerin erbâbına zanaatkar denir.

Geçmişten günümüze aktarılan 7 zanaat

DOKUMACILIK