Kayıp mirasın izinde: Türkiye'den kaçırılan tarihi eserler

📌 Binlerce yıllık insanlık tarihinin izlerini taşıyan Anadolu, Hitit, Lidya, Roma gibi birçok uygarlığa ev sahipliği yaptı. ➡ Bu toprakların her köşesinde farklı medeniyetlere ait zengin kültürel varlıklar ile süslüdür. ➡ Sadece İstanbul Arkeoloji Müzesi'nde kayıtlı 2 milyon obje bulunması, ülkemizdeki tarihi çeşitliliği kanıtlar niteliktedir. Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı faaliyet gösteren müzelerin koleksiyonlarında, geçmişi binlerce yıl öncesine dayanan 3 milyon 331 bin 359 eser bulunuyor. Irak'ın yağmalanan kadim tarihi 📌 Açık hava müzesi niteliğinde olan Anadolu toprakları, barındırdığı kültürel eserler ile her çağda ilgi odağı oldu. Bu durum ne yazık ki tarihi eser kaçakçılarının da dikkatini çekmesine ve ülkemizden kültürel değerlerin koparılmasına neden oldu. ➡ Öyle ki tarihi eser kaçakçıları, Avrupa'daki pek çok ülkeyi ve Amerika Birleşik Devletleri müzelerini bu kadim topraklardan kopardıkları eserler ile doldurdular. 📌 Yasa dışı yollarla yurt dışına kaçırılan tarihi eserlerin Anadolu topraklarına döndürülmesi için çalışan Türkiye, bu kültürel değerlerin bulunduğu ülkeleri ziyaret etti. Ziyaretler sonrası Türkiye'ye ait olan eserlerin envanteri çıkarıldı: Türkiye'den kaçırılan tarihi eser sayısı 150 bin; Irak işgali sürecinde kaçırılan tarihi eser sayısı 15 bin; Irak Kütüphanesi'nden kaçırılan el yazmalı eser sayısı 82 bin 258. Fermanlardaki tarihi eser kaçakçılığı 📌 Türkiye, yurtdışında kaçırılan binlerce eserden birçoğunu geri getirmeyi başardı. Özellikle 1980'den sonra çok sayıda eser, ait olduğu topraklara, Anadolu'ya getirildi. ➡ Son 18 yılda kendi topraklarına kavuşturulan eserlerin sayısı 4 bin 441'dir. Afrodisias eserleri, Herakles lahidi, Boğazköy tabletleri, Elmalı sikkeleri, Marsyas Heykeli, Eşrefoğlu Camii ana giriş kapısı süsleme panoları, Afrodisias, Kanatlı Denizatı Broşu, Lidya yazıtı bunlardan bazılarıdır. 📌 Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu'na göre, kültür ve tabiat varlıkları devlet malı niteliğindedir. Fotoğraflı envanter bilgileri mevcut olan eserlerin çalınması durumunda eser, Interpol Çalıntı Sanat Eserleri veri tabanına kaydettiriliyor. Bu şekilde iade süreci kolaylaşıyor. Buna en iyi örnek Kanatlı Denizatı Broşu'nun iadesidir. ➡ Kaçak kazılarla yurtdışına çıkarılan eserlerin ise envanter kaydı bulunmadığından, eserlerin niteliklerine ilişkin hazırlanan akademik raporlara dayanarak eseri elinde bulunduran kişi veya kurumlarla ikili görüşmeler başlatılıyor. Eserlerin iyi niyet çerçevesinde iadesi amaçlanıyor. Buna duruma en iyi örnek de ABD, Penn Müzesi'nden iade edilen 24 adet Troya kökenli eserdir. ➡ Karşı tarafın eserin iadesine yanaşmaması durumunda, dava açma yoluna gidiliyor. 2002 yılında İngiltere'den iade alınan ve Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde muhafaza edilen Dionissos Heykeli bu yöntemle alındı. 2 bin 800 yıl sonra keşfedilen krallık 📌 En son, Bakanlığın yoğun çabaları neticesinde iadesi sağlanan tarihi eserlerden biri Lidya Yazıtı'dır. İtalya'daki hukuki süreçte hâkimin değişmesi, daha sonra aleyhe verilen haksız karar ve temyiz girişinin 6 yıl ötelenmesi gibi sıkıntılar sebebiyle Lidya yazıtı, 20 yılı aşkın süredir ait olduğu topraklara dönmeyi bekledi. ➡ Türkiye'ye iadesi sağlanan 1800 yıllık antik taş, bir anne ve babanın iki oğlunun yaptığı hırsızlıktan duyduğu üzüntü ve pişmanlığın sonucu hazırlattıkları kefaret yazıtıdır. ➡ Milattan sonra 215-216 yıllarına tarihlenen yazıt, Saittai Antik Kenti'ndeki Apollon Aksyros Tapınağı'ndan İtalya'ya kaçırıldı. Antik çağlarda insanlar, işledikleri günahtan kurtulmak ve herkesin ibret alması için tapınak duvarlarına günahlarını yazarlardı. İtalya'dan Anadolu'ya geri getirilen antik kentte bu tür itiraf yazıtıydı. 📌 LİDYA YAZITI TÜRKİYE'YE NASIL GERİ GETİRİLDİ? ➡ İtalyan jandarmasının tarihi eser kaçakçılığıyla mücadele biriminin, 1997 yılında bir antika tüccarının iş yerine yaptığı baskında yazıt ele geçirildi. Yapılan inceleme sonucu Manisa'nın Demirci ilçesinde yer alan Saittai Antik Kenti'ndeki Apollon Aksyros Tapınağı'ndan kaçırıldığı tespit edildi. ➡ Kültür ve Turizm Bakanlığı 21 yıllık hukuki mücadelesi sonucu İtalyan mahkemesi, Lidya yazıtının Türkiye'ye ait olduğu kararına hükmetti. Ardından eserin ait olduğu topraklara iade süreci başladı. Türkiye'nin Roma Büyükelçiliği tarafından teslim alınan eser, 23 Eylül'de Türkiye'ye getirildi. 📌 Uzmanlar, Zeugma'nın en nadide parçası olan geçmişi milattan sonra 2. yüzyıla uzanan Çingene Kızı Mozaği'nin kenar bordürleri ve bazı parçalarının ABD'de olduğuna ilişkin ilk bulgulara 2012'de Dr. Stephanie Langin-Hooper ve Rebecca Molholt isimli akademisyenlerin araştırması sonucu ulaştı. Bu süreçten itibaren eserin geri döndürülmesi çalışmalarını başlattı. ➡ Ohio'daki Bowling Green Üniversitesi'nde bulunan, toplam 12 parçadan oluşan mozaikler hakkında yapılan araştırmada, üniversitenin, tarihi eserleri, kökenine ilişkin herhangi bir bilgi sahibi olmadan iyi niyetle 1965'de bir sanat tarihçisinden 35 bin dolar karşılığında satın aldığı ve sergilediği belirlendi. ➡ Kültür ve Turizm Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı kanalıyla üniversite yönetimine eserlerin iadesi için girişimde bulunarak çok sayıda akademisyenin desteğiyle hazırlanan, eserlerin Türkiye'ye ait olduğuna ilişkin bilimsel raporları da iletti. Tüm bu süreçte Amerikan Federal Soruşturma Bürosu (FBI) ile de eserin iadesine ilişkin yazışmalar yürütüldü. ➡ Ohio'da eserlerin iadesi için çok sayıda toplantı yapan uzmanlar, ilk etapta üniversite yönetiminin Türkiye'den kendilerine bursla öğrenci yollanması, mozaiklerin parasının günün şartlarına göre hesaplanıp faiziyle ödenmesi gibi isteklerle karşı karşıya kaldı. Fakat bu taleplerin tamamı Türkiye tarafından reddedildi. Binlerce yıllık mozaiklerin dönüşü ise Türkiye'nin 'Bu eserlerin yeri ait olduğu topraklar' şeklindeki net ve kararlı tutumla mümkün oldu. ➡ Türkiye, son toplantıda üniversiteye, UNESCO'da bir sunum yapılacağına işaret ederek, 'Gelin UNESCO'da gerçekleştirdiğimiz örnek işbirliğini anlatalım. 'Eserler geri verilmiyor' demek yerine tarihi eserler konusundaki hassasiyeti gösteren örnek bir tutum sergileyelim. Siz bir eğitim kurumusunuz, size bu yakışır.' mesajını iletti. Bunun üzerine üniversite yönetimi, Türkiye'ye hak vererek eserleri geri vermeyi kabul etti. 1600 yıllık mozaik 📌 Troya Kralı Priamos'un adıyla anılan hazine, Osmanlı döneminde Çanakkale'de yapılan kazılar neticesinde ortaya çıkarıldı. Alman amatör arkeolog Heinrich Schliemann tarafından Türkiye'den 1873'te önce Yunanistan'a daha sonra Almanya'ya kaçırıldı. II. Dünya Savaşı'nda, savaş tazminatı olarak Almanya'dan Rusya'ya götürüldü ve 1990'da Moskova Pushkin ile St. Petersburg Hermitage Müzeleri'nde olduğu ortaya çıktı. 📌 Osmanlı, hırsızlık hadisesinden bir ay sonra Schliemann ve kayıp hazinenin peşine düştü. Konunun araştırılması için bölgeye gönderilen Müfettiş İzzeddin Efendi'nin raporu sayesinde Schliemann'ın hazinelerini kaçırdığı ortaya çıktı. 📌 Osmanlı'nın kaçırılan tarihi eserler için soruşturma açtığını öğrenen Schliemann, hazineden çıkan altın ve gümüş parçaların kopyalarını Paris'te gizlice yaptırdı. İade etmek zorunda kalsaydı, sahteleri vererek gerçek hazinelere sahip olmayı planladı. ➡ Atina'ya yollanan Müze-i Hümayun Müdürü Anton Dethier, hazineyi geri almak için büyük çaba sarf etti. Fakat Schliemann, Troya'dan kaçırdığı tüm koleksiyonu Yunanistan'a vermeye söz verdiği için yargıç tarihi eser kaçakçısını destekledi. ➡ Schliemann, hazineleri 1884'te Berlin Arkeoloji Müzesi'ne bağışladı. II. Dünya Savaşı'nın sonunda Rus işgaline uğrayan Berlin'deki hazineler savaş ganimeti olarak Moskova Pushkin ve St. Petersburg Hermitage Müzeleri'ne götürüldü. ➡ Kültür Bakanlığının mücadele neticesinde 24 altın parça Türkiye'ye iade edildi. Osmanlı'dan kaçırılan Troya hazineleri 📌 İngiltere'deki Bonham's Müzayede Evi'nde satışa çıkarılan iki boğa tarafından çekilen kağnı heykelinin Şanlıurfa Müzesi'nin koleksiyonunda olduğu tespit edildi ve hakkında akademik rapor hazırlandı. ➡ Hazırlanan rapor, Kültür ve Turizm Bakanlığı Londra Kültür ve Tanıtma Müşavirliğine iletilerek müzayede evinden eserin satışının durdurulması istendi. Müzayede evi ilk girişimi reddedince Müşavirlik, İngiliz polisinden eserin satışının durdurulması konusunda destek istedi. ➡ Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile Londra Kültür ve Tanıtma Müşavirliğinin girişimleri sonucunda satıştan çekilen eserin sahibiyle müzayede evi kanalıyla temasa geçildi. Kişi, eser üzerindeki mülkiyet hakkından vazgeçti ve eserin Türkiye'ye iadesi kabul edildi. Batı'nın talan ettiği asırlık miraslar 📌 Sidamara tipi lahit Isparta Göksöğüt Belediyesi tarafından 1980'li yıllarda 5 parçaya bölünmüş olarak tespit edildi. Ancak belediyeye getirilen tarihi eser, Isparta Müzesi Müdürlüğüne taşındığında 3 ana parça ve ufak birkaç parça olarak kayıtlara geçti. ➡ Eksik parçalar yapılan araştırmalar neticesinde fark edildi. Esere ait iki parça, Londra'daki Sotheby's Müzayede Evi'nin 1988'de bastığı müzayede kataloğunda yer alıyordu. Lahitin ilk fotoğraflandığı 1987 ile müzeye taşındığı 1988 yılı arasında çalındığı tespit edildi. ➡ Durumun Kültür ve Turizm Bakanlığı'na bildirilmesi üzerine hem Bakanlık hem İçişleri Bakanlığı Interpol-Europol Dairesi Başkanlığınca, Sotheby's Müzayede Evi ile irtibata geçildi. Katalogda yer alan parçaların 1988'de kimlere satıldığı sorulan Müzayede Evi, eserlerin bir şahıs tarafından satışa sunulduğunu, 1989'da iki ayrı alıcıya satıldığını, gizlilik kanunları sebebiyle alıcıların isimlerini açıklayamayacaklarını bildirdi. 📌 Yeri tespit edilemeyen ancak Türkiye'deyken çekilmiş fotoğrafları bulunan eserler, Interpol'ün çalıntı sanat eserleri veri tabanına kaydettirilerek uluslararası alanda araştırılmaya başlandı. Bakanlık uzmanlarınca Christie's Müzayede Evi'ne ait bir katalog taranırken bu parçalardan birinin 4 Aralık 2019'da satışa çıkarılacağı tespit edildi. Interpol-Europol Dairesi ve İngiltere polisiyle kurulan temasla eserin satışı ileri seviyede tetkikler yapılması için geçici olarak durduruldu. ➡ Türkiye tarafından sağlanan veriler sayesinde eserin yasa dışı olarak Türkiye'den çıkarılmış olduğu hususunda ikna olan İngiliz polisi, eseri elinde bulunduran kişiyle görüşerek eserin iadesine aracılık etti. Osmanlı'dan New York'a uzanan öykü 📌 Perge Antik Kenti'nden kaçırılan ve 31 yıl boyunca anavatanından ayrı kalan Yorgun Herakles (Herkül) heykelinin üst kısmı, 2011'de ABD seyahatinden dönen, o dönem başbakan olan Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ı taşıyan uçakla Türkiye'ye getirildi ve yeniden alt kısmıyla birleştirilerek Antalya'da sergilenmeye başlandı. 2011'de ayrıca içerisinde Boğazköy Sfenksi'nin de bulunduğu toplam bin 885 eserin iadesi gerçekleştirildi. 📌 Karun Hazinesi'nin en değerli parçası olarak bilinen ve hazinenin simgesi olan Kanatlı Denizatı Broşu, 6 Haziran 1968'de yöre halkı tarafından bulundu. Bu broş, tarihi eser kaçakçılarına üç kuruşa satılıp ABD'ye götürüldü. ➡ Yıllar sonra açılan dava ile 10 yıllık bir hukuk mücadelesi verildi. Broş ve diğer tarihi eserler Uşak Arkeoloji Müzesi'nde sergilendi. 2006 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı'na gelen bir ihbar ile soruşturma başlatıldı. Araştırma neticesinde Kanatlı Denizatı broşu çalındığı ve yerine sahtesi konulduğu belirlendi. Üstelik bu hırsızlığı yapan müze müdürüydü. ➡ Broşun Almanya'ya kaçırıldığı tespit edildinesiyle iki Türk yetkili, Essen Savcılığı'nda 3,5 saat süren kimyasal ölçüm ve biçim incelemelerinden sonra, broşun özgün 'Kanatlı Denizatı' olduğu yolunda raporlarını verdi. Gerçeğiyle sahtesi arasındaki en önemli fark, gerçeğinin 'dövme' sahtesinin 'dökme' yöntemiyle yapılmasıydı. Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın resmi yoldan başvurusuyla, 2013'ün mart ayında, broş mühürlü bir kutu içerisinde ait olduğu topraklara iade edildi. -Çatalhöyük duvar resimleri- ➡ Elâzığ Harput Arap Baba Mescidi mihrabının 1998 yılında çalınan tüm çinileri, bu mihraptaki mozaik çiniler, 123 kilogramağırlığında Selçuklu çinileri, İsviçre'de Cenevre Havaalanı'nda ele geçirildi. Çiniler İsviçre'den geri alındı. ➡ İstanbul Fatih Kâtip Muslihiddin Camii'nden çalınan Abdülmecid Han'ın yaptığı levha Rahmi Koç'a satıldı. Çalıntı olduğu anlaşılınca Rahmi Koç, çiniyi teslim etti. ➡ İstanbul Valide Atik Camii'nden çalınan 24 adet çiniden oluşan çini pano, Şam pazarından bir büyükelçi tarafından satın alındı. INTERPOL veri tabanında olduğunu öğrendiğinde teslim etti. ➡ Amasya Mehmet Paşa Camii'nden çalınan taş, mermer oyma minber kapıları Londra'da müzayede de satılmak üzereyken satış durduruldu ve eser teslim alındı. ➡ Eminönü'ndeki Cezeri Kasım Paşa Camii'nden 2006 yılında çalınan Kâbe tasvirli bir adet çini pano Londra'da satışa çıkarıldığı sırada geri alındı. Türkiye'ye getirilmesi için resmi girişimlerin başlatıldığı eserler ➡ Türkiye'den 50 yıl önce kaçırıldığı düşünülen ve İsviçre'de bulunan Roma dönemi'ne ait, üzerinde 'Herakles'in 12 İşi'nin tasvir edildiği lahid, Antalya'ya getirilmek üzere Cenevre'de özel olarak paketlenerek bulunduğu müzeden çıkarıldı. ➡ İsviçre hükümeti 2010 yılında, Yunan mitolojisinde Herakles, Roma mitolojisinde Herkül olarak bilinen mitolojik kahramana ait '12 iş'in tasvir edildiği lahdin kaçırılmış olabileceğine dair ihbar üzerine tarihi esere el koyup Türkiye ile temasa geçti. İsviçre Kültür Bakanlığı, M.Ö. 2'nci yüzyılın sonlarında Roma İmparatorluğu döneminde yapılan lahdin Antalya'dan İsviçre'ye kaçırıldığını açıkladı. Herakles Lahdi'nin Antalya'nın Aksu İlçesi sınırları içerisinde yer alan Perge Antik Kenti nekropolünde, 1960'lı yıllarda yapılan kaçak kazılarda bulunduğu ve yurt dışına çıkarıldığı saptandı. ➡ Cenevre'deki bürokratik işlemler tamamlandıktan sonra Herakles Lahdi, Türkiye'ye dönüşü için özel bir şekilde paketlenerek, sergilendiği Cenevre Üniversitesi Sanat ve Tarih Müzesi'nden asansör sistemiyle çıkartıldı. Herakles Lahdi 10 Eylül 2017'de havayoluyla önce İstanbul'a, ardından da Antalya'ya getirildi. Konya Karatay Çini Eserleri Müzesi ➡ Türkiye, kaçakçıların 'padişah hediyesi' savunmasını çürütecek fermanlar için kolları sıvadı. Başbakanlık Devlet Arşivleri Müdürlüğü, Osmanlı Dönemi'ne ait on binlerce belgeyi mercek altına aldı. Arşivlerde saklanan padişah fermanları tek tek inceledi. Bu fermanlar, Avrupa'nın iddiasının aksine, Osmanlı'nın da kaçırılan tarihi varlıklarımızın peşine düştüğünü ortaya koydu. Padişah fermanlarındaki eser kaçaklığına ilişkin tespitler özetle şöyle: NASIL KAÇIRILDIĞI ARAŞTIRILSIN Sadrazamlıktan (başbakanlık) İçişleri ve Gümrük bakanlıklarına: Sur şehrinde Rahip Paul de Saint-Etienne tarafından keşfedilen 13. yy'a ait bir kitabe, Mısır uygarlığına ait iki büyük tunç heykel vs. hakkında Avrupa'da bilimsel bir makale yayımlanmış olması dolayısıyla Suriye, Fenike ve Filistin gibi önemli tarihi kentlerde ortaya çıkarılan ve yurt dışına kaçırılan bu gibi eserlerin ne şekilde kaçırıldığı araştırılsın ve bunun önüne geçilebilmesi için gerekenler yapılsın.

Kayıp mirasın izinde: Türkiye'den kaçırılan tarihi eserler

İNSANLIK TARİHİNİN İZLERİNİ TAŞIYAN ANADOLU