Şeyhülislam konaklarında iftarlar nasıl yaşanırdı?

Eskiyi yaşamak mümkün olmadığı gibi eski ramazanları da geri getirmek mümkün değil. Yapılması gereken eskiyi de ihmal etmeden ruhuna uygun olarak Ramazan'ı toplumsal açıdan daha fazla fonksiyonel hale getirmektir. Toplumsal barış ve huzur öncelikle insanların birbirini anlamasıyla alakalıdır. Ramazan hayata yeniden başlamak için iyi bir fırsattır. Ramazan ayının toplumun bütün kesimlerinin iştirak ettiği bir ibadet ayı olması, toplumumuzda bu aya mahsus bir hayat tarzının doğmasına sebep olmuştur. Şüphesiz günümüzde de etkisi hissedilen ve devam ettirilmeye çalışılan bu hayat tarzının kökleri çok uzun bir geçmişe dayanır. Milletimizin bu ayın özüne, amacına ve kutsiyetine zarar vermeden, sırf onu daha iyi, güzel ve coşkulu bir şekilde yaşamak uğruna geliştirdiği bu hayat tarzı merhum Süheyl Ünver tarafından 'Ramazan Medeniyeti' olarak adlandırılmıştır. Bu hayat tarzının ortaya çıktığı, geliştiği şehir ise Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti İstanbul'dur. Yukarıdan aşağıya doğru bir etkilenmeyle (saray-konak-mahalle) büyük ölçüde sarayı örnek alan İstanbul, zaman içerisinde kendi adıyla anılan, özgün, incelmiş, kabul görmüş ve herkes tarafından takdir edilmiş bir hayat tarzı oluşturmuştur. Bu hayat tarzının özgün taraflarından bir tanesi de Ramazan ile ilgilidir. İftar sofralarına yer alan iftariyelerin, yiyeceklerin, yemeklerin sayısı da Ramazan'a mahsus başka bir özelliktir. Herkes kendi gücüne ve haline göre israfa kaçmadan mükellef bir sofra kurma peşindedir. Gün boyu oruçlu kalan ağızlar iftar vaktinin girmesiyle birlikte adeta bir ziyafetin ortasında kendilerini bulurlar. Sofra(lar) başında kimler yok ki? Uzak yakın konu komşu, akraba, eş dost, yoldan geçen tabiri caizse iftar sahibine yakalana herkes tek bir duygu ve heyecan etrafında kenetlenir. Saray içerisinde meydana getirilen hayat tarzı saray çevresi ve hanedana, devlete hizmet edenler için de bir örnek teşkil eder. Ancak bu hiçbir zaman sarayla rekabet seviyesinde olmaz. Sarayın ve hanedanın niteliği ve yapısı buna izin vermez. Sadrazam, vezir, şeyhülislam gibi üst düzey devlet görevlilerinin yaşadıkları konaklar gerek işleyiş gerekse istihdam noktasında küçük bir saray manzarası gösterirler. Eski İstanbul'da saray ve devlet ile halk arasında aracılık vazifesi gören konaklar aynı zamanda dolaylı olarak saray kültürünü de halka yansıtmak fonksiyonunu icra etmişlerdir. Ramazan ayını yaşarken şahit olduğumuz olaylardan birisi de devamlı olarak eski Ramazanlara vurgu yapılmasıdır. Gazetelerde, televizyonlarda, yazılı ve görsel basında hep aynı tema işlenir. Bir ibadet ayı ve sosyal yaşantı biçimi olan Ramazan, ayının izlerinin görülmediği vurgulanmakta 'Nerede o eski Ramazanlar…' nakaratıyla adeta geçmişe özlem duyulur. Tarihe müracaatla eski Osmanlı dönemi Ramazanlarına ait iki anekdot, bize birlik şuuru içinde yaşamanın ve hayat karşısındaki estetik tavrın örneğini oluşturacak. Osmanlı döneminde Ramazan'ın on beşinden sonraki bir günde ileri gelen saltanat memurlarının ve devlet görevlilerinin sadrazam konağında iftara gitmeleri teşrifat kurallarından sayılmıştır. Birinci Abdülhamid döneminde 1775'te, şeyhülislamlık makamına gelen Salihzade Mehmet Emin Efendi, döneminde damak tadına düşkün, nefis yemek meraklısı bir kişi olarak tanınmış. Şeyhülislamlık makamında bulunduğu zaman konağında pişirilen yemeğin hiçbir yerde çıkmadığı söylenir. Hatta zaman zaman saraya dahi konağında pişen yemeklerden takdim edermiş. Onun gönderdiği yemekler padişahın beğenisini kazanırmış. Bu şöhretten kaynaklanmış olsa gerek ki başta vükelâ olmak üzere bütün devlet memurlarının sadrazam konağında iftarda bulundukları gecenin ertesi akşamı dahi aynı şekilde şeyhülislam konağına iftara gitmesi bu Salihzade Mehmet Efendi'nin zamanında âdet olmuş ve artık resmi teşrifat sırasına girerek 1885 tarihine kadar devam etmişti. Gözlük kullandığından zamanının zarifleri tarafından kendisi Camgöz Emin Efendi diye anılmıştır. Birinci Abdülhamid'den önce padişah olan Sultan Üçüncü Mustafa bir gün, bu Salihzade Efendi'nin Topkapı'da Ahmet Paşa Camii civarında bulunan konağına gitmiş. Sohbet sırasında padişah, Salihzade'nin gönlünü almak için 'Efendi bir aralık size gelmek isterim ama konağınız pek uzak yerde.' demiş. Buna karşılık salihzade ise 'Sâye-i şâhânenizde yakın mahallerlerde bir hane tedariki mümkündür. Fakat gördüğünüz şu mahalledeki evlerin hiçbirinde mutfak yoktur.' deyince padişah şaşırmış ve 'Acayip, bu evlerde yemek pişirmezler mi?' diye sormuş. Bunun üzerine Salihzade Efendi, 'Cümlesinin sabah ve akşam yemekleri bizim konaktan gider. Onun için buradan ayrılmak istemem.' demiştir. İkinci Mahmud döneminin meşhur şeyhülislamlarından Dürrizâde Abdullah Molla, zenginliğiyle beraber cömertliği ve kibarlığıyla da şöhret bulmuş bir şahsiyettir. Onun bu şöhreti Sultan Mahmud'un kulağına gitmiş, padişah kibarlığı hakkında işittiği methüsenayı mübalağaya yormakla beraber bir yandan da anlatılanların gerçek olup olmadığını test etmek istemiş. Döneminde haber vermeden üst düzey devlet memurlarına 'baskın' ziyaretler gerçekleştiren İkinci Mahmud, bir Ramazan günü Dürrizâde'nin konağına iftara giderek şüphelerini ortadan kaldırmayı düşünmüş. Üst görev yetkilileriyle birlikte Üsküdar'a geçen padişah, Valide Camii'ni ziyaret etmiş, ikindi namazını ise iskeledeki Mihrimah Sultan Camii'nde kılmıştır. Bir müddet sonra, iftara yarım saat kala, üst düzey devlet memurlarını da yanına alarak büyük bir alay eşliğinde Abdullah Mola'nın Doğancılar'da bulunan konağına doğru yola koyulmuş. Alay, akşam ezanına on beş dakika kala konağa ulaşmış. Padişahın gelişinden habersiz olan kâhya efendi büyük bir telaşla durumu Abdullah Efendi'ye arz etmiş. Efendi ise kâhyanın telaşını görünce 'Efendi, ne telaş ediyorsun? Hareme haber gönderin, harem tablalarından bir iki tanesini dışarıya versinler. Benim yemeğimi de Efendimize takdim ediniz!' sözünden başka bir şey söylemeyerek misafirleri ve mahsusen padişahı karşılamış. Herkes iftar sofrasına oturmuş ve umduğundan ziyade nefis yemekler yemişler. Sultan Mahmud, ise kendisine takdim edilen Dürrizâde'nin sofrasına oturmuş ve efendiyi dahi karşısına alarak birlikte iftar etmişler. Padişah yediği yemekten ve Dürrizâde'nin kendisini ağırlamasından pek hoşnut kalmış. Bunula beraber pilavdan sonra gelen hoşafın kabını diğer misafirlere takdim edilen kaplardan daha gösterişsiz bulmuş. Bunun sebebini sorduğunda Abdullah Molla 'Kulunuz hoşafın lezzetini bozmasın diye buz parçalarını hoşafın içerisine attırmıyorum da görmüş olduğunuz gibi buzdan kâse yaptırıp hoşafı onun içinde koyduruyorum.' karşılığını vermiş. Padişah ise bunu kendiliğinden anlayamadığından 'Pek utandım.' demiş. Yemekten sonra 'Efendi, sizin aşçı pek iyi, isterseniz bizim aşçıyla değişelim.' demek suretiyle kendisini taltif etmiş. Bu vak'adan sonra Dürrizâde'nin ismi ne vakit huzurunda zikrolunsa Sultan Mahmud 'Herif kibardır.' diyerek Dürrizâde'ye olan sevgisini göstermiş. Önceki dönemlerde yangın kulesi olarak kullanılan Beyazıt Kulesi'nde Ramazan ayının sonlarına doğru iftar verilirdi. Ay karanlığına denk düşen bu günlerde mahyalarla süslenmiş İstanbul'u seyretmek maksadıyla düzenlenen bu iftarların yiyecek ve içecek ihtiyacını sadrazam konakları karşılardı. (İstanbul Yazıları - Ali Şükrü Çoruk)