Tarihe karışan iki İstanbul sarayı

İstanbul'un fethinden hemen sonra tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 1454-1457 yılları arasında, Forum Tauri'nin bir kısmı üzerine inşa edildi, Eski Saray. Yazılı ve çizili belgelerden anlaşıldığı kadarıyla yüksek duvarlarla çevrili, kareye yakın büyük bir alan üzerinde yer alıyordu. 16'ıncı yüzyıl ortalarına kadar İstanbul'un en önemli sarayı olan yapı, Kanuni Sultan Süleyman'ın Harem'i 1541-1545 yılları arasında Yeni Saray'a, yani Topkapı Sarayı'na nakletmesinden sonra ikinci plana düştü ve 18'inci yüzyıl başlarına kadar eski padişah haremlerini barındırdı. II. Mahmud'un yıkılan yeniçeri kışlaları yerine Eski Saray Serasker Kapısı olarak yeni kurulan orduya terk etmesi ve burada oturan eski haremi tamamen Topkapı Sarayı'na taşıması, bu saray yapısının kısa sürede yok olmasına yol açtı. Beyazıt Camii'nden Süleymaniye'ye kadar uzanan geniş bir sahada, çeşitli köşk ve müştemilât yapılarıyla hamam ve mutfak gibi servis binalarından meydana gelen bu saraydan günümüze hemen hiçbir iz kalmadı. Osmanlılara 1505'de esir düşen ve Eski Saray'da içoğlanı olarak yaşamış olan Cenovalı Giovanni Antonio Menavino, sarayın 25 yapıdan oluştuğunu ve bahçesinde deve kuşlarının, tavus kuşlarının ve diğer egzotik kuşların dolaştığını belirtir. Matrakçı Nasuh'un Beyan-ı Menazil'indeki İstanbul tasvirinde, Eski Saray'ın şehir içerisindeki konumu açıkça belli olur. Bu eser, kentin binaları ile birlikte bir Türk tarafından betimlenen ilk resmidir. Perspektif, oran gibi kavramlardan yoksun bu minyatürün, kenti çözümleyen eklektik bir niteliği bulunur. Minyatürde şehrin caddeleri, açık alanları ve sokakları göz ardı edilmiş, kentin belli başlı anıtsal mekânları belirli bir hiyerarşik sıra ile resmedilmiştir. 17'inci yüzyıl seyyahı Evliya Çelebi sarayın dört köşeli, 12 bin arşın uzunluğunda bir sur ile çevrili olduğunu belirtir. Evliya Çelebi, saray çevresinde Lala Mustafa Paşa, Piri Mehmet Paşa ve Esma Sultan saraylarının bulunduğundan da bahseder. Tarihte ilk defa 1584 tarihli Hünernâme yazmasında yer alan minyatürde rastladığımız Üsküdar Sarayı'nın, 1555 yılında yapıldığı söylenir. Ancak bu yapılar topluluğunun daha eski bir tarihe ait olduğu tahmin ediliyor. Üsküdar Sarayı'nın yapılar topluluğu olarak görüldüğü ilk çizili belge 1581 tarihli Lokman bin Hüseyin tarafından yapılan Şehinşehnâme adlı minyatür albümündeki İstanbul planıdır. Bu planda biri sivri külahlı olarak çizilen beş yapı Üsküdar Sarayı'nın önemini vurgular. Öte yandan Mimar Sinan, Tezkiretü'l-ebniye'de bina olunan sarayları sayarken Sarây-ı Atîk, Sarây-ı Cedîd-i Hümâyun'dan sonra üçüncü sırada Üsküdar Sarayı'nı sayar. 17'inci yüzyıldan sonra önemini yavaş yavaş kaybeden bu saray, 1794 yılında III. Selim tarafından yıktırıldı. Binaya ait parçalar kısmen Topkapı Sarayı'na nakledildi, kısmen de Selimiye Kışlası'nın yapımında kullanıldı. Günümüzde iskân katları altında kalan her iki sarayda da ne yazık ki araştırma yapma umudu yoktur. Ancak yazılı ve çizili belgelerle gelecekte Eski Saray ve Üsküdar Sarayı konusunda daha çok bilgi sahibi olmamız mümkün olabilir. Üsküdar Sarayı'nın yakınında Kavak adını taşıyan bir gümrük iskelesinin kurulması ile bu muhteşem yapı Kavak Sarayı ismi ile de anılmıştır.

Tarihe karışan iki İstanbul sarayı

SARAY-I ATİK-İ HÜMÂYUN - ESKİ SARAY