20 maddede seyyah-ı alem Evliya Çelebi kimdir?

Dünyanın en büyük seyyahı Evliya Çelebi hakkında bilgiler, kendisinin kaleme aldığı olan Seyahatname'ye dayanır. Seyyahın adı, bu eserinde de Evliya Çelebi olarak geçtiği için tam ve gerçek adı belli değildir. Adının hocası İmam Evliya Mehmed Efendi'ye nispetle alınmış olacağı düşünülür. Bir diğer görüşe göre ise devrin büyük imamlarından Evliya Mehmed Efendiye çok saygı duyduğu için oğlunun ismini Evliya koydu. Ömrünün 51 yılını seyahate adayarak neredeyse dünyanın her yerini adımlayan Evliya Çelebi'nin dedelerinin soyunun Hoca Ahmed Yesevi'ye ulaştığını Seyahatname'de yazar. Ataları Kütahyalı olan seyyahın babası Saray-ı Âmire'nin kuyumcubaşısı Derviş Mehmed Zıllî Efendi'ydi. Annesi yakın dostluğunu kazandığı Sadrazam Melek Ahmed Paşa'nın akrabasıydı. Tarihte eşine az rastlanır bir büyüklükte bir seyahatname kaleme alan Evliya Çelebi, İstanbul'da Unkapanı'nda 25 Mart 1611 yılında doğdu. Mübalağalı yazılar yazan Evliya Çelebi, nüfuslu biri olduğunu belirtmek için eserinde dünyaya geldiğinde evlerinde yetmiş kadar ulema ve meşâyih bulunduğunu, onların manevi yardımlarından dolayı macera dolu hayatında her türlü dert ve sıkıntıdan kolayca kurtulduğunu yazdı. İyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Evliya Çelebi, ata iyi binerdi. Aynı zamanda eserinde bilgilerden iyi cirit oynadığı, gayet çevik ve hareketli bir insan olduğu, herkesle iyi geçindiği, hoşsohbet, nüktedan olup katıldığı meclislerde sözünü dinletti anlaşılır. Evliya Çelebi hoşça vakit geçirmeyi seven zevk sahibi bir kimsedir. Anlattığı garip olaylarda ve latifelerde zengin bir hayal gücüne sahip olduğu belli olur. Sarayda, devlet ricâlinden birçok tanıdığı olmasına rağmen ikbal hırsına kapılmayarak hayatını seyahate vakfetti. Birçok savaşa katılan, ata iyi binen, sırası geldiği zaman iyi bir savaşçı olarak birçok kez ölüm tehlikesiyle yüz yüze gelmiş, fakat ince zekâsı, hazırcevaplığı ve güler yüzü ile bu ölüm tehlikelerinden yakasını kurtarmayı başarmış biriydi. Gezip dolaştığı yerlerde kendisinden iz bırakmak hevesini yaratılışındaki tevazu ile birleştirip bina duvarlarına 'Evliya ruhiyçün el-Fâtiha' yazacak kadar latife sahibiydi. Evliya Çelebi, doğumundan ölümüne kadar 6 Osmanlı padişahı döneminde yaşadı. Bu padişahlar; I. Ahmed, I. Mustafa, II. Osman, IV. Murat, I. İbrahim, IV. İbrahim'di. Gençlik yılları IV. Murat dönemine denk gelir. Evliya Çelebi, Osmanlı'nın duraklama olarak adlandırılan döneminde yaşadı. Bu yüzyılda toplumsal sıkıntılar, ekonomik sorunlar görülmeye başlandı. İran ile yapılan Kasr-ı Şirin antlaşmasıyla sınırlar arasında sorun geçici olarak son buldu. Osmanlı'nın Venedik'e, Lehistan'a ve Alman İmparatoru'na karşı daha geniş çapta savaş girişimlerine yönelmişti. Evliya Çelebi, eğitiminin ilk aşamasında daha çok babasının Unkapanı pazar yerindeki dükkanına gelen bilgili ve çok yönlü tanıdıklardan yararlandı. Daha sonra Hamid Efendi Medresesinde yedi yıl eğitim gördü. Aynı zamanda Kur'an-ı Kerim'i ezberledi ve babasından hat, nakış, tezhip sanatlarını öğrendi. Ardından saraya intisap ederek Enderun'da tahsilini sürdürdü. Güzel sesi dolayısıyla mûsiki eğitimi de aldı. Padişahın emriyle Kilâr-ı Hâs'a alındı. Burada eğitildi; hat, mûsiki, nahiv ve tecvid gibi dersler okuyarak bilgisini arttırdı. Ünlü seyyahın en bilinen ve kullanılan unvanı Çelebi'ydi. Ömrünü gezmeye, yeni yerler ve insanlar tanımaya vakfeden Evliya Çelebi, Seyahatname eserinde kendisinden seyyah-ı âlem ve nedim-i beni âdem Evliya-yı bî-riyâ yani dünya gezgini, insanoğlunun dostu, riyasız Evliya olarak bahseder. Türkçeyi düzgün, etkili ve sanatsal kullanabilme becerisine sahip olan Evliya, Enderun'da Arapça, Farsça ve Rumca; babasının arkadaşı Simyon Usta'dan ise Latince ve Yunanca öğrendi. Evliya Çelebi, seyahatlerine yardımcı olması için zaman zaman mektup götürüp getirmek, köyleri tahrir etmek, vergi toplamak gibi görevleri kabul etti. Elçi kafilelerine daha emniyetli olduğu için onlarla yolculuk yapma fırsatını değerlendirdi. Zengin bir aileye mensup olan Evliya'nın seyahatlerinde yanında uşakları veya dostları bulunurdu. Yerine getirdiği hizmetler karşılığında aldığı atıyyeler, seferlerde payına düşen ganimetler ve satışlardan elde ettiği kârlar da ona yeni gelirler sağlıyordu. Katıldığı pek çok savaştan aldığı ganimetler alan Evliya Çelebi, verilen hediyeler ve gezdiği yerlerde yaptığı ticaretten elde ettiği para sayesinde de rahat hayat sürdü. Evliya Çelebi, evlerinin yakınında bulunan Ahi Çelebi Camii'ne zaman zaman giderdi. Bir gece evinde iken rüyasında kendini Ahi Çelebi Camii'nde gördü. Rüyasını şöyle anlatır: 'İstanbul'da evimde bir gece uykuya dalmıştım. Birden kendimi Yemiş İskelesi yakınında bulunan Ahi Çelebi Camii'nin içinde gördüm. Caminin içi nur yüzlü bir cemaatle dolup taşmıştı. Bunların kim olduklarını anlayamadığımdan yanımda bulunan zata dayanamayarak sordum. 'A Sultanım mübarek isminizi buyurur musunuz?'. O zat okçuların piri Ebu Vakkas oğlu Sa'd olduğunu söyledi. Derhal elini öptüm. Yine 'Sizin yanınızdaki zatlar kimdir?' diye sual ettiğimde 'Onlar Sahabe-i Kiram ve Ensar hazretleridir' dedi. Bu zatlar sıra ile Hazreti Ebubekir, Hazreti Ömer, Hazreti Osman ve Hazreti Ali idi. Bunları doya doya seyredip taze can buldum. Mihrapta ise kâinatın efendisi Hazreti Peygamberimiz oturmakta idi. Biraz sonra yanımda oturmakta olan Ebu Vakkas oğlu Sa'd hazretleri elimden tutup beni Peygamber efendimizin huzuruna götürdü ve dedi ki 'Sadık aşığın, Evliya kulun şefaatini diler'. Ben de derhal Hazreti Peygamber'in mübarek ellerinden öptüm. Fakat heybetlerinden çok korkarak titredim ve heyecandan kendilerine 'Şefaat ya Resulallah' diyeceğim yerde 'Seyahat ya Resulallah' deyiverdim. Efendimizin yüzünde tatlı bir tebessüm belirdi. 'O zaman seyahatlerimin hayırlı olması için Fatiha' buyurdular. Bundan sonra sıra ile Ashab-ı Kiram'ın ellerini öptüm ve onlar da bana 'Âlemlerin seyyahı ve mübarek bir kul olasın' diye dua ettiler'. Evliya Çelebi sabah olunca rüyasını tabir ettirdi. Rüya tabircisinden 'Sen büyük bir seyyah olacaksın. Sana seyahat buyurulmuş' sözlerini işitince de seyahatlerine başladı. 70 yılı aşkın bir hayat yaşamış ve bu ömrünün 50 yılını seyahatlerde geçirmiş olan Evliya, 26 milyon kilometrekare yüzölçümüne sahip, 3 kıta imparatorluğu olan muazzam devletin hemen her tarafını gezdi. Anadolu, Rumeli, Suriye, Irak, Mısır, Girit, Hicaz, Ukrayna, Romanya, Slovakya, Transilvanya, Moldovya, Avusturya, Macaristan, Polonya, Almanya, Hollanda, Bosna-Hersek, Dalmaçya, Güney Rusya, Kırım, Kafkasya, İran. Mısır, Habeşistan ve Sudan'a kadar gitti. Hayatını gezmeye vakfeden Evliya Çelebi, bu seyahatlerini 10 ciltten oluşan Seyahatname'sinde anlattı. İstanbul'u semt semt gezen ve çeşitli meclislerle kahvehane uğrayarak buralar hakkında bilgiler toplayan Evliya Çelebi İstanbul dışına ilk seyahati 1640 yılında Bursa'ya yaptı. Fakat babasından habersiz çıktığı bu yolculuk sonucunda ondan azar işitti. Gezmeye hevesli bu genci sevdasından vazgeçirmenin mümkün olmadığını gören babası Evliya Çelebi'nin seyahatlerine rıza gösterdi. Fakat babası bütün dünyayı gezip dolaşmasını ve görüp öğrendiklerini yazıp bir seyahatname meydana getirmesini vasiyet etti. Seyyahın vefat yeri ve tarihi hakkında da kesin bilgi bulunmaz. Seyahatname'nin X. cildinin sonlarındaki bilgilerden hareketle önce bunun 1682 civarında olabileceği düşünülür. Evliya Çelebi'nin Mısır'dan İstanbul'a döndükten sonra öldüğüne, mezarının Meyyitzâde kabri civarındaki aile kabristanında bulunduğuna dair iddialar da vardır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde bulunan ve özgün metni 4.000 sayfa tutan 10 ciltlik seyahatnamesinin birinci cildinde 1630-40 yılları arası İstanbul'un tarihi, kuşatmaları ve fethi, İstanbul'daki kutsal makamlar, câmiler, Sultan Süleyman Kanunnâmesi, Anadolu ve Rumeli'nin mülkî taksimâtı, çeşitli kimselerin yaptırdığı câmi, medrese, mescit, türbe, tekke, imaret, hastane, konak, kervansaray, sebilhane, hamamları anlattı. İkinci ciltte Mudanya ve Bursa, Osmanlı Devletinin kuruluşu, İstanbul'un fethinden önceki Osmanlı sultanları, Bursa'nın âlimleri, vezirleri ve şâirleri, Sinop, Trabzon ve havâlisi, Gürcistan dolayları; Kırım, Karadeniz, Bolu, Amasya, Niksar, Erzurum, Nahçivan, Tebriz, Baku, Erzurum, Bayburt, Erzincan, Merzifon, Ankara seyahatlerini anlattı. Üçüncü ciltte hem Mısır'a gittiğini hem de Heyhat Sahrasına gittiğini ve orada gördüklerini yazdı. Dördüncü ciltte Irak ve Doğu Anadolu seyahatini anlatır. Beşinci ciltte Tokat'tan sonra Rumeli, Sarıkamış'tan Avrupa'ya kadar çeşitli ülke ve eyâletleri anlatır. Altıncı ciltte Macaristan ve Almanya; Temeşvar, Koloşvar, Kaşav, Sibiv, Mohaç, Peç, Budin, Uyvar, Estergon, Belgrad, Dubrovnik, Mostar, Zigetvar, Kanije gezilerini anlatır. Yedinci ciltte Avusturya, Kırım, Dağıstan, Çerkezistan, Kıpçak diyârı; Belgrad, Viyana, Wallaçya, Budapeşte, Oçakov, Kırım, Dağıstan, Astrahan, Saratov, Kazan, Kalmukya'da gezdiği yerleri yazdı. Bölgelere ait, özellikle gidilmesi, görülmesi zor olan bölgelerin tarihine ait değerli bilgiler verdi. Sekizinci cilt içinde Evliya Çelebi'nin, Azak'tan Kırım'a; Kefe, Bahçesaray, Kılburun, Akkerman, İsmail, Girit olayları, Babadağı, Hasköy, Edirne, Dimetoka, Gümülcine, Drama, Selânik üzerinden bütün Yunanistan ve Mora'yı dolaşarak Hanya, Kandiye, Arnavutluk; Yanya, Tepedelen, Avlonya, Draç, İlbasan, Ohri, Resne, Manastır, İştip, Tikveş, Cisr-i Mustafa Paşa, Edirne üzerinden İstanbul'a dönüş seyahatleri bulunur. Dokuzuncu cildinde İstanbul'dan hareketle Kütahya, Afyon, Manisa, İzmir, Sakız, Kuşadası, Aydın, Tire, Denizli, Muğla, Bodrum, Ege adaları, Isparta, Antalya, Alanya, Karaman, Silifke, Tarsus, Adana, Maraş, Antep, Kilis, Haleb, Lazkiye, Şam, Beyrut, Sayda, Safet, Nablus, Kudüs, Evliya menkıbeleri ile Mekke ve Medîne hakkında geniş bilgiler bulunur. Onuncu ciltte ise Mısır ve çevresi yer alır. Buralar Kahire, Tanta, İskenderiye, Nil, Funcistan'dı. Seyahatlerini paşalarla birlikte ve bazen de görevli olarak yapan ünlü seyyah Evliya Çelebi, 51 yıl süren gezisi boyunca bir defa padişahın maiyetinde seyahate çıktı. Sultan IV. Mehmed ile Marmara bölgesini gezdi. 1632 yılında lodoslu bir havada Galata Kulesi'nden kuş kanatlarına benzer bir araç takıp kendini boşluğa bırakan ve uçarak İstanbul Boğazı'nı geçip 6000 metre ötede Üsküdar'da Doğancılar'a inen Hezarfen Ahmet Çelebi, Türk havacılık tarihinin en kayda değer simalarından birisiydi. Bu uçuş hakkındaki belgeler şimdiye kadar sadece Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde verdiği bilgilerden ibarettir: 'Evvela, Okmeydanı'nın minberi üzerinde, rüzgârın şiddetinden kartal kanatları ile sekiz, dokuz kere havada uçarak talim etti. Sonra Sultan Murad Han Sarayburnu'nda Sinan Paşa Köşkü'nde seyrederken, Galata Kulesi'nin taa tepesinden lodos rüzgârı ile uçarak, Üsküdar'da Doğancılar meydanına inmişti. Sonra Murad Han, kendisine bir kese altın ihsan ederek: 'Bu adam pek korkulacak bir adamdır. Her ne isterse, elinden geliyor. Böyle kimselerin durması doğru değil.' diye Cezayir'e sürmüştür. Orada vefat eyledi.' Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinin güvenilirliği ile ilgili ciddi tartışmalar vardı. Bunun en önemli nedeni ise Çelebi'nin abartmalara oldukça yer vermesi kurgusal bir üslup seçmiş olmasıydı. Bu durumun eserin içeriğine yönelik güven duygusunun zedelendiğine dair iddialar bulunur. Halil İnalcık'ın 'En büyük sosyal tarihçi' diye tarif ettiği, Ahmet Hamdi Tanpınar'ın 'Ben Evliya Çelebi'yi tenkit etmek için değil, ona inanmak için okurum ve bu yüzden de daima kârlı çıkarım' seyyah, bilinçli olarak bu üslubu seçti. Gittiği şehirlerde çeşitli yerlere yazılar yazan Evliya Çelebi, kutsal topraklarda da bu geleneği bozmayarak iki ayrı yere iz bıraktı. Bunlardan biri Hz. Muhammed'in mezarının yakınlarındaydı. Evliya Çelebi Hazreti Muhammed'in mezarının karşısındaki gonca bahçesinin duvarının önüne geldi. Yıllar önce gördüğü rüyada Hz. Muhammed'den şefaat dileyecekken yanlışlıkla seyahat isteyen ve böylece seyyâh-ı âlem olan Evliya Çelebi uzun gezilerin ardından artık şefaat dilemenin zamanı gelmişti. Bu kez dili sürçmedi. Büyük kalemini çıkarır ve duvara tek bir satır yazı yazar: Şefâat yâ Muhammed Evliyâ'ya...

20 maddede seyyah-ı alem Evliya Çelebi kimdir?

Evliya Çelebi’nin gerçek adı nedir?