Dörtnala İstanbul'u arşınlayan atlı tramvayın serüveni

Her yeniliği kısa sürede İstanbul'a ulaştıran Osmanlı hükümdarları, bu modern ulaşım aracını da halka sunmak istiyordu. Yaklaşık 150 yıl önce, İstanbul'da ''Atlı Tramvay'', Konstantin Karopana tarafından çalıştırılmaya başlandı. 1832'de Amerika'da New York-Harlem arasında başlayan ilk hattın ardından tramvay, İstanbul'a da kısa sürede ulaştı. Osmanlı Devleti'nde hayvan gücüne dayalı yapılan taşımacılık, nakil vasıtaları aracılığıyla yapılırdı; bu iş için devletin elinde çeşitli yük hayvanları bulunurdu. Seferlerde cephane ve mühimmatın, ordudaki efrad ve hayvanlar için gerekli erzak ve yemin vaktinde önceden belirlenmiş menzillerde hazırlanması gerekmekteydi. Bu iş için birçok kazanın kadısına hükümler gönderilir ve her kazadan ne kadar at, deve, katır ve araba istendiği bildirilirdi. Osmanlı'da toplu taşımacılığa yönelik ilk modern adım deniz taşımacılığıyla atıldı. Bu amaçla Sultan Abdülmecit tarafından Şirket-i Hayriye kuruldu. İstanbul'da kitle taşımacılığındaki önemli aşamalardan biri de banliyö trenleriydi. Tren hattında ilk yolcu taşıması da 1871'de gerçekleşti. Katır, deve, beygir ve öküz gibi kira hayvanlarının genç, sağlıklı, kuvvetli ve uzun yol ve iklim şartlarına dayanıklı olmasına özen gösterilir; havut, çuval, semer, urgan, raht vb. aletlerinin iyi olması hususunda mükârî araba ve hayvanları göndermekle görevlendirilen kadılara tembihatta bulunulurdu. Ayrıca arabaların yeni, üstlerinin örtülü ve arazi şartlarına dayanıklı olmasına dikkat edilirdi. 14. yüzyılın sonlarından itibaren yük hayvanı ve arabası kiralama usulünde bedel uygulaması devreye sokulmuştur. Nitekim Rakka'dan 750 mehar kira devesi yerine, develerin vaktinde ihraç edilemeyeceği mülâhazası ve ahaliye kolaylık olacağı düşüncesiyle deve ihracından vazgeçilerek diğer taşıma ücretlerine sarfedilmek üzere her bir deve için 80 kuruş hesabından toplam 60.000 kuruş bedelin tahsil edilip gönderilmesi emredilmişti. Aynı zamanda bir vergi olarak görülen bedel-i mekkâre Osmanlı hazinesinin önemli bir gelir kalemi haline gelmiştir. Osmanlı'da toplu taşımacılığa yönelik ilk modern adım, deniz taşımacılığıyla atılır. Bu amaçla 1851 yılında Sultan Abdülmecit tarafından Şirket-i Hayriye kurulur. Şirket-i Hayriye'nin kurulmasındaki en büyük etken, adalar ve özellikle Boğaziçi'nde oturanların çokluğu ve onları İstanbul'a taşıyan vapur ile sefer sayılarının yetersizliğidir. Şehir hayatını kolaylaştıran toplu taşıma araçlarından olan tüneller, 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren ve özellikle Osmanlı'nın son dönemlerinde toplumun yoğun ilgisini çekmiştir. Sultan Abdülaziz, tünel yapımına onay vermesinin nedenini 'Halk ve tüccar için büyük kolaylıklar getirecek olmasıdır.' şeklinde ifade eder. 1869 tarihli fermanda gerekçe; 'Galata'dan Beyoğlu'na tahte'l-arz (yeraltından) öyle bir inşası halkça ve ticaretçe teslihat-ı matlubeyi (arzu edilen kolaylıkları) vücuda getireceği cihetle...' diye belirtilmektedir. Tramvayla ilk yolcu taşımacılığı 1832 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde, New York ile Harlem arasında gerçekleştirildi. Ancak bu deneme fazla başarılı olamadı. Esas olarak tramvay, bir Fransız mühendis olan Loubat tarafından yine New York'ta hizmete sokuldu. Loubat daha sonra Fransa'ya dönerek 1854 yılında 'Chemin de fer Américan - Amerikan Demiryolu ' adıyla tramvay hattı kurma imtiyazını aldı. 1852'de Amerika'da (Brodway), 1855'de Fransa'da (Paris) örnekleri görülen atlı tramvaylar giderek diğer Avrupa şehirlerinde de kullanılmaya başlandı. Bu bağlamda, 1860'da Birkenhead (İngiltere), 1862'de Cenevre ve Londra, 1863'de Kopenhag ve Peşte, 1865'de Berlin ve Viyana, 1866'da La Haye, 1869'da Brüksel ve Liverpool şehirlerinde atlı tramvaylar hayata geçirildi. Bu şehirlerde başlangıçta kısa mesafelerde işleyen atlı tramvaylar zamanla şehir içlerinde yaygınlaşmış ve diğer Avrupa şehirlerinde de kullanılmaya başlanmıştır ki bu şehirlerden biri de İstanbul olacaktır. 1872'nin 3 Eylül'ünde Tophane Meydanı'nda İstanbul'un ileri gelen kişilerinin de bulunduğu kalabalık bir topluluk o güne kadar İstanbul'da hiç görmedikleri bir taşıtın etrafını almışlardı. Bu taşıt İstanbul tarihinde yeni bir çığır açacak olan Atlı tramvaydı. Azapkapı-Ortaköy hattının açılış töreni ile İstanbul'da hizmete başlayan bu atlı Tramvaylar sayesinde artık İstanbullunun ayağı yerden kesiliyor, o güne kadar sadece zenginlerin harcı sayılan taht-ı revan'lara, küheylanların çektiği tenteli arabalara, kupalara, faytona binemeyen orta halli ya da yoksul halk, nispeten ucuz bir taşıta ilk defa kavuşuyordu. Devrinin en üstün toplu kara nakil aracı olan tramvaylar, İngiltere'de madenlerde kömür taşıma işlerinde kullanılan bir nakil aracından örnek alınarak keşfedilmiş, yer üstünde ise ilk kez 1832 yılında New York şehrinde çalışmaya başlamış. Böylece atlı tramvay bulunuşundan 40, Avrupa'da çalışmaya başlamasından 18 yıl sonra Osmanlı'da ilk kez İstanbul'da görülüyordu. Konstantin Karapano Efendi, bundan 1869 yılında ilk atlı tramvay hattı için izin aldı. İzinden 10 gün sonra 30 Ağustos tarihinde mukavele yapılarak imtiyazın süresi 40 sene olarak belirlendi. 1870 yılında İstanbul Tramvay adlı şirket kuruldu. Şirketin sermayesi 400 bin Osmanlı lirası idi. 31 Temmuz 1871 yılında Beşiktaş-Tophane arasında ilk atlı tramvay büyük bir törenle açıldı. Atlı tramvayların ilk hizmete girdiği hatlar, 'Azapkapı-Beşiktaş, Aksaray-Eminönü, Aksaray-Yenikule' arasındaydı. Sonraları başka hatlar da ilave edildi. Bu iş için Macaristan'dan getirilen iri ve kuvvetli katana atları kullanılırdı. İstanbul'da şirket ilk olarak ucuz nakil vasıtalarına en çok ihtiyacın olduğu iş ve ikamet hacminin en yoğun olduğu bölgelere hat döşemeye karar vermiş. Yapılan uzun araştırmalar sonucu atlı tramvayın ilk öncelikle işlemesi gereken bölgeler belirlenerek, ilk planda dört hattın açılması uygun görülmüş. 1- Azapkapı – Galata, Tophane, Kabataş, Beşiktaş, Ortaköy hattı 2- Eminönü – Bab-ı Ali, Soğukçeşme, Divanyolu, Beyazıt, Aksaray hattı 3- Aksaray, Samatya, Yedikule hattı 4- Aksaray – Topkapı hattı Böylece Dersaadet (İstanbul) Tramvay Şirketi 1870 senesinin ilk aylarından itibaren İstanbul'da çalışmaya başlamış ve bu 4 hattın güzergâhında raylar döşenmiştir. İstanbul'da Sokak ve caddelerin Arnavut kaldırımları ile döşeli olmasının, rayların muntazam bir şekilde döşenmesine imkân vermemesi nedeniyle, daha çalışmaların başladığı ilk andan karşılarına büyük bir sorun çıkartmıştır. Bu engeli ortadan kaldırmak için hatların döşeneceği tüm güzergâhlardaki cadde ve sokaklar baştanbaşa kazılmış ve demir raylarla birlikte dört köşe muntazam yontulmuş granit parke taşlarıyla döşenmiştir. 1869 yılının Ağustos'unda imzalanan sözleşmenin üzerinden 3 yıl geçmiş, bu sürede yolların yapımı rayların döşenmesi, ana durakların belirlenmesi, araçların ithali gibi tüm hazırlıklar tamamlanmıştır. Artık geriye sayım başlamış, İstanbul halkının büyük bir merak ve özlemle beklediği atlı tramvaylarına kavuşabilmesi için geriye çok az bir süre kalmıştır. Kuruluş döneminde ilk atlı tramvaylar İstanbul yakasında ve Pera yakasında olmak üzere her iki yakada çalışıyordu. Hatların başlangıç ve bitiş merkezleri köprünün iki ucundaki Eminönü ve Karaköy müruriye gişelerinin az yakınındaki bölge idi. Atlı tramvayın sürücü, biletçi ve vardacı olmak üzere 3 personeli vardı. Atlı tramvay sürücüsüne vatman değil Ispir adı verilmekteydi. Bu kişiler iyi kamçı kullanmak ve atlardan anlamak zorunda olduklarından tanınmış ve tecrübeli arabacılar arasından seçilirlerdi. Viyana'ya ısmarlanan vagonları, güçlü Macar atları çekiyordu. Sabah 06.30, akşam 19.20 saatleri arasında her iki yönde 20 dakikada bir sefer yapan bu hattan hemen sonra Eminönü – Aksaray hattı devreye alındı. Daha yoğun olan bu hatta 10 dakikada bir sefer yapılıyordu. Anadolu yakasında işleyen tramvaylar birinci ve ikinci sınıf olarak ayrılıyordu. Birinci mevki tramvaylar sarı, ikinci mevkiler de yeşildi. Her hattın da kendine göre bir rengi vardı. Yolcular uzaktan gördükleri tabela rengine göre tramvayların hangi hat aracı olduğunu anlayabiliyordu. Atlı tramvayın en ilgi çeken personeli ise ellerinde (Nefir) denen borazanı ile tramvayın önünden Varda-varda diye bağırıp koşarak Atlı tramvaya yol açmaya çalışan vardacılardı. Özel üniformaları notasız borazanları, güçlü bacakları ve gür sesleri ile uzun yıllar hizmet veren vardacılar 1900 yılına yaklaşırken tasarruf amacıyla kaldırılmışlardır. Bu dönemde Atlı tramvaylarda kullanılan ve adetleri 400 civarında olan atlar Macaristan ve Avusturya'dan getirilmişlerdi. Tramvaylara koşulan at sayısı, çalıştırıldıkları hattan düz yahut yokuşlu olmasına göre 1 ila 4 olarak değişir, ancak şehrin bazı yerlerinde yokuş başlarında kurulmuş olan küçük ahırlardan takviye yapılırdı. Örneğin şimdiki Bankalar Caddesi'nden Şişhaneye çıkmak için Bankalar Caddesinin başında ve Altıncı Dairenin (Beyoğlu Belediyesi) az ilerisinde bu at istasyonları mevcuttu. Bu ahırlarda görev yapan seyisler Tramvay yokuşun başına gelince tek veya çift atını alarak tramvaya koşar sürücünün yanına oturur, düzlüğe çıktıktan sonra da sürücünün yanından kalkarak vagona eklediği kamer tayları alarak tekrar yokuşun alt başındaki istasyona geri dönerdi. Atlı tramvaylar, 1871 yılında yaygın ve uzun hatlarda çalışmaya başlamıştır. İstanbul'un insan dolaşımının en çok olduğu bu bölgelerinde başlayan atlı tramvayın yolcuğu yaklaşık kırk beş yıl sürdü. İstanbullular 45 yıl boyunca toplu taşıma ve seyahat kültürünü atlı tramvayla öğrendi; romanlara, gazete haberlerine, mizah dergilerine konu oldu. 1912'deki Balkan Harbi münasebetiyle tramvay şirketinin elindeki atlar devlet tarafından ücreti ödenerek satın alındı. Balkanları kana boğan Balkan Harbi İstanbul'un bir yıldan uzun süre tramvaysız kalmasına yol açtı. Birinci Dünya Savaşı'nın hemen öncesinde 1913 yılında İstanbullular elektrikli tramvayla tanıştılar. Atlı tramvaylar yerlerini, vatmanların idare ettiği elektrikli tramvaylara bıraktı. Elektrikli tramvayların İstanbul'da çalışmaya başlaması elektrik fabrikalarının (santrallarının) kurulması ve hatların elektriklendirilmesi işleri 1914 yılının Ocak ayını bulacak ve böylece başkent, imparatorluk toprakları içindeki ilk atlı tramvay hizmeti ile yakaladığı öncülüğü, elektrikli tramvayda Şam'a kaptıracaktı. 1913 yılında Türkiye'nin ilk elektrik fabrikası Silahtarağa'da kurularak 11 Şubat 1914 tarihinde tramvay şebekesine ilk cereyan verilmek suretiyle elektrikli tramvay işletmeciliğine geçildi. İstanbul'daki ilk elektrikli tramvay 20.02.1914 günü Karaköy - Ortaköy hattında hizmete girdi. 24 Mart 1914 tarihinde tramvayların 'Umur-ı Zabıta Nizamnamesi' yayınlandı. Bu nizamnamede tramvaylarda görev alan vatmanların, kondüktörlerin özellikleri şöyle sıralanır: 'Osmanlı vatandaşı olmak, sanatında uzman ve en az 20 yaşında bulunmak, güzel ahlak sahibi olmak...' Türkiye'de tramvayların İstanbul sokaklarından tamamen kalkması 1960 askeri darbesinden sonra oldu. Tramvay önce ilk hizmete başladığı Avrupa yakasının sokaklarından kayboldu. 12 Ağustos 1961 günü düzenlenen sembolik bir törenle de son yolculuğuna uğurlandı. Fakat 1990 yılında kırmızı tramvaylar sembolik olarak Taksim-Tünel'de tekrar hayat buldu.