Dünya tarihine yön veren Endülüs alimlerinin buluşları

Târık bin Ziyâd komutasındaki askerlerin temelini attığı İspanya'daki Müslüman devleti Endülüs 700 yılı aşkın süre varlığını devam ettirmiş, ilim konusunda öncülük yapmıştı. Müslüman Arap orduları 711 yılında Tarık bin Ziyad komutasında Cebeli Tarık Boğazı'nı geçerek İspanya'ya ayak bastığında orada Vizigotlar vardı. Yaklaşık 5 bin kişilik ordusuyla Tarık bin Ziyad, İber Yarımadası'nın içlerine kadar ilerledi. Bu süreçte oradaki halk feodal beylerin ve kilisenin baskısı altında köleleştirilmişti. Müslümanlar, buradaki köylüleri hürriyete kavuşturunca insanlar hızlı bir şekilde İslam'ı seçmeye başladı. Böylece İslamiyet İspanya'da çok hızlı bir şekilde yayıldı ve ortaya Endülüs medeniyeti çıktı. Endülüslü âlim Muradi'nin hayatı hakkında günümüze ulaşan bir kitabından başka bilgi bulunmuyor. Fikirlerin neticesindeki sırlar kitabı anlamında gelen kitabının (Kitâbu'l-Esrâr fî Netâyici'l-Efkâr) nüshası Floransa'daki bir kütüphanede yer alır. Bu eserde kale saatleri ve daha pek çok farklı türden saat ile eğlenceli alet hakkında bilgiler yer alır. Astronom Zerkâlî ile aynı dönemde yaşayan Muradi onunla beraber evrensel usturlabı tasarladı. Murâdî'nin bu eseri 2008 yılında bir İtalyan şirketi tarafından İngilizce tercümesi ve içindeki aletlerin çalışır haldeki üç boyutlu görüntüleriyle beraber yayımlanmıştı. Bu eser, Endülüs'te mekanik mühendisliği konusunda yazılmış tek eserdi. Cezeri'den önce yaşayan Muradi, onun söz konusu bu eseri gördüğü hakkında bir bilgi bulunmaz. Muradi'nin bu eserinde çizimleri bulunan mekanik aletler, Doğu'nun mekanik mühendisliğinden tamamen bağımsızdı. Kitaptaki sistemler Endülüs'te sonra da Avrupa'da kullanıldı. Muradi kitabında çok yüksek dönme kuvvetinin iletilmesi için hem parçalı hem de dış çemberli dişliler kullandı. Bu tür parçalı dişliler, Cezerî'nin su çıkarma makinelerinde da görülse de Avrupa'da bunlara 14. yüzyılın ortalarına kadar rastlanmaz. Cezerî'nin makineleri ile ilgili haberimize ulaşmak için tıklayın. Eserde çizimleri yapılan mekanik aletlerden, bu eserin Doğu mekanik mühendisliğinden tamamen bağımsız olduğu anlaşılmaktadır. Kitaptaki mekanik sistemler, sonraları hem Endülüs'te, hem de Avrupa'da kopyalanıp kullanılmıştır. Eserde çok yüksek dönme kuvvetinin iletilmesi için hem parçalı, hem de dış çemberli dişliler kullanılmıştır. Bu tür parçalı dişliler Cezerî'nin su çıkarma makinelerinde da görülür, ancak Avrupa'da bunlara 14. yüzyılın ortalarına kadar rastlanmaz. Muradi bu eserinde denge için cıvayı kullandı. İslam medeniyetinde yapılan diğer mekanik aletlerde de cıva denge unsuru olarak kullandı. Eserde dört adet mekanik oyuncak, 18 adet su ile çalışan saat, dört adet savaş makinesi, iki adet suyun kaldırma gücüyle çalışan alet, bir adet güneş saati ile dört adet ek bulunur. Cezerî ile ilgili haberimize ulaşmak için tıklayın. 950 yılında Endülüs'te Mecrit olarak bilinen Madrid şehrinde doğduğu için Mecrîtî diye anılır. Erken yaşta Kurtuba'ya yerleşen Endülüslü âlim, eğitimini tamamladıktan sonra buraya yerleşti, 1007 yılında vefat etti. Sarayda astronominin en üst seviyedeki sorumlusu olan Mecrîtî, Kurtuba'da 979'da astronomik gözlemler yaptı ve bunlar arasında Aslan takımyıldızının en parlak yıldızı olan Regulus'u gözlemlediğini kaydetmişti. II. Hakem ve Halifeler döneminde en parlak zamanını yaşadı. Matematik ve astronomide zamanının en iyi âlim olan Mecrîtî, 'Endülüs'ün Öklid'i' olarak tanındı. Ticarî aritmetik ve astronomi üzerine bir okul kuran Endülüslü âlim, aynı zamanda organize bilimsel araştırmaların temelini attı. Talebeleriyle birlikte Harizmî'nin astronomi cetveli üzerinde çalışarak bu cetveli Kurtuba meridyenine ve ay takvimine göre tekrar düzenledi. Harizmî'nin eserine de önemli ilavelerde bulundu. 10. yüzyılda Şanlıurfa'da doğan astrolog Battânî'nin astronomi cetveli üzerinde de çalıştı ve bu esere ilavelerde bulundu. Battânî'nin bu eseri onun sayesinde Avrupa'da tanındı. Yunan astronom Batlamyus'un Planisphaerium adlı eseri üzerinde de çalışan Mecrîtî bu esere önemli yeni bilgiler ilave etti. Eserin son kısmında daha çok trigonometriyle ilgili olan Menelaus teoremi konusunda çok sayıda problemin çözümünü üzerinde durdu. Önemli bir felsefe akımı oluşturan İhvan-ı Safa Risaleleri'nin Endülüs'te tanınması tamamen onun vasıtasıyla oldu. Son derece saygın bir âlim olduğu için arkasında birçok talebe bırakan Mecrîtî, matematik ve astronomide büyük bir otorite olduğundan kendisinden sonra gelen hem Batı hem de İslam dünyasındaki ilim adamlarını, öğrencileri ve eserleri üzerinden ciddi biçimde etkiledi. Daha çok astronomi eserlerini telif eden âlim, bu eserlere yeni bilgiler ekleyerek geliştirdi. Usturlap üzerine yazdığı müstakil eseri, 12. yüzyıl İtalyan matematikçisi Tivolili Plato tarafından Latinceye çevrildi. Mecrîtî sadece matematik ve astronomi değil aynı zamanda vergi ve ekonomi konusunda da eser yazdı. Endülüslü âlimin telif ettiği Arapça eserlerin Latinceye çevrilmesiyle bilimsel bir değişim başladı, çalışmaları birçok Avrupalı bilim adamının ilgisini çekti. Yaşadığı dönemde matematik ve astronomi ilimlerinin gelişmesinde; bu ilimlerin, eserlerinin tercümeleri sayesinde gelecek nesillere ve bütün Avrupa'ya ulaşmasında önemli bir mihenk taşı oldu. 10 yüzyılda Kurtuba yakınlarındaki Medinetüzzehra şehrinde doğan Zehravî, Kurtuba Üniversitesi'nde eğitim gördü. Çok iyi bir cerrah olan Zehravi, Halife III. Abdurrahman tarafından saraya başhekim olarak tayin edildi. Cerrahînin müstakil bir bilim dalı haline gelmesi onun sayesinde oldu. Zehravî, dönemine kadar başarılamamış cerrahî ameliyatlar yapıp, yeni cerrahî aletler keşfetti. Tıp alanında yazdığı 1.500 sayfalık et-Tasrif kitabı onun tıbbı bizzat uygulayan büyük bir hekim ve cerrah olduğunu gösterir. 17. yüzyılın sonlarına kadar Avrupa tıp okullarında ders kitabı olarak okutulan bu eser onun kullandığı cerrahî aletlerin tariflerinin yanı sıra bu aletlere ait resimlerin de bulunduğu ilk kitaptır. Sayısı 200'e ulaşan bu cerrahî aletlerin birçoğu daha önce hiçbir ameliyatta kullanılmamış yeni aletlerdir. Sonraki yıllarda Venedik'te, Basel'de ve Oxford'da farklı versiyonları basıldı. İslam âlimlerinin önemli buluşlara imza attığı bu dönemde Avrupa'da ise cerrahlık küçümsenmiş sadece kasapların ve berberlerin icra edeceği bir meslek olarak görüldü. Örneğin, Fransa'nın Tours şehrinde 1163'te Belediye Meclisi cerrahlığın sadece berberler ve kasaplar tarafından icra edilip bütün tıp okulları ve saygın tabipler tarafından terk edilmesine karar vermişti. Zehravi'nin tıp alanında çok sayıda katkısından bahsedilir. Bunlar arasında en dikkat çeken hususlardan bazıları şunlardır: İlk defa fıtık ameliyatını gerçekleştiren âlim, ameliyatlarında kendine has anestezi metodunu uygulamaya soktu. Çürük dişlerin kırılmadan çekilebilmesi için kurşunla doldurulup çekilmesi fikrini ortaya atan ilk doktordur. Kedi bağırsağını vücut içi yaraları dikmede ilk defa kullanması Batılı bilim adamları tarafından da kabul edilmişti. Bugünkü modern steril paketler içinde bulunan katkütler Zehravî'den günümüze ulaşmıştı. Toz haline getirerek karıştırdığı ilaçları, hayvan bağırsağından yaptığı (bugünkü kapsüllere benzer) küçük keseler içinde hastalara sunmuştu. Kanamanın durdurulması konusunu 1552'de ortaya atan Ambroise Pare'den tam beş asır önce damarların bağlanması metoduyla ortaya attı. Bugün Trendelenburg Pozisyonu denilen kan debisinin, aşırı sıvı kaybı gibi beyine kan akışının azaldığı durumlarda hayatî organların kanlanmasını sağlamak için hastayı sırtüstü bir masaya yatırıp, ayakların olduğu tarafı yükselterek başı aşağı gelecek şekilde masanın eğimli hale getirilmesi olarak bilinen tedavi usulünden, Almancerrah Freidrich Trendelenburg'dan (1844-1924) bin sene önce bahsetmişti. Zehravi ile ilgili haberimize ulaşmak için tıklayın.