İnönü, Demirağ’ın yerli uçak üretimini nasıl engelledi?

◾ Nuri Demirağ, 1886 yılında Sivas'ta doğmuş, Devlet Demiryolları'nın ilk müteahhitlerinden biri olmuştur. ◾ Demiryolları yapımına büyük katkıda bulunan Nuri Bey, 10 bin kilometrelik demiryolu ağının 1250 kilometrelik bölümünün inşasını gerçekleştirmiş ve Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından kendisine Demirağ soyadı verilmiştir. ◾ Nuri Demirağ, demiryolları konusundaki başarılarını farklı alanlarda sürdürmüştür. Türkiye'de ilk yerli uçak fabrikasının kuruluşu, ilk yerli paraşüt üretimi, ilk sigara kâğıdı üretimi gibi ilkleri gerçekleştirmiştir. ◾ Ayrıca İstanbul Boğazı üzerine köprü yapılması, Keban'a büyük bir baraj yapılması düşüncelerini ilk kez o gündeme getirmiştir. ◾ Nuri Demirağ'ın ön plana çıktığı en önemli alan ise havacılık sanayisindeki başarılarıdır. Demirağ, yüzde yüz Türk malı bir uçak yapılması gerektiğini her platformda vurgulamıştır. Bu konuya ilişkin şu sözleri söylemiştir: 'Avrupa'dan, Amerika'dan lisanslar alıp tayyare yapmak kopyacılıktan ibarettir. Demode tipler için lisans verilmektedir. Yeni icat edilenler ise bir sır gibi, büyük bir kıskançlıkla saklanmaktadır. Binaenaleyh kopyacılıkla devam edilirse, demode lügatle beyhude yere vakit geçirilecektir. Şu halde Avrupa ve Amerika'nın son sistem tayyarelerine mukabil, yepyeni bir Türk tipi vücuda getirilmelidir.' ◾ Yerli uçak üretimi için kollarını sıvayan büyük girişimci Nuri Demirağ, öncelikle İstanbul Beşiktaş'ta atölye olarak kullanılacak bir bina yaptırdı. Asıl fabrika ise Sivas Divriği'de kurulacaktı. ◾ Demirağ ayrıca İstanbul Yeşilköy'de Elmas Paşa Çiftliğini satın alarak burada uçuş sahası, uçak tamir atölyesi ve hangarlar yaptırdı. ◾ Nuri Demirağ, Türkiye'nin ilk uçak mühendislerinden olan Selahattin Alan ile birlikte Beşiktaş'taki fabrikada, Alan'ın projesini çizdiği 'ND-36' adı verilen tek motorlu Türkiye'nin ilk yerli uçağını üretti. ◾ Aynı günlerde Türk Hava Kurumu da 10 tane eğitim uçağı siparişi vermişti. Bu siparişler yapılırken aynı zamanda bir de yolcu uçağı yapım çalışması sürüyordu. ◾ 1938 yılına gelindiğinde Nu.D. 38 adında çift motorlu altı kişilik bir yolcu uçağı yapımı başarıyla tamamlandı. Türkiye'de ilk kez yerli yolcu uçağı üretildi. ◾ 1941'de tamamen Türk yapımı olan ilk uçak İstanbul'dan Divriği'ye uçtu. Öte yandan büyük girişimci Nuri Demirağ, havacılık alanındaki çalışmalarına Türkiye'nin ilk yerli paraşüt üretimini yaparak devam etti. ◾ Eskişehir'de yapılan test uçuşu ise sonun başlangıcı oldu. Test uçuşu başarılı bir şekilde sona eriyordu ki iniş sırasında bir kaza gerçekleşti. ◾ Selahattin Alan, piste inerken geride açılmış olan hendekleri göremeyince hendeğe çarpmış böylece hem uçak düşmüş hem de kendisi hayatını kaybetmişti. Demirağ, İsmet İnönü'ye yazdığı mektupta konuya dair şu sözleri kaleme almıştı: 'Sahanın darlığı, plânör tayyarelerin ve ziyaretçilerin çokluğu yüzünden meydanda yer bulunamamasından ekin tarlası içerisinde yere konuş esnasında bir metrelik çukuru göremeyerek mühendisin ölümüyle neticelenen bir kaza vukua gelmiş idi. Bunda tayyarenin kabahatı yoktur.' ◾ Uçak, pilot hatasından kaynaklanan bir sebeple düşmesine rağmen Türk Hava Kurumu aldığı kararla daha önceden verdiği siparişleri iptal ederek havacılık çalışmalarını sekteye uğrattı. ◾ Nuri Demirağ, Türk Hava Kurumunu mahkemeye verdi; ancak mahkemeden çıkan karar Demirağ'ın aleyhine oldu. ◾ Nuri Demirağ, test uçuşlarının yeniden yapılması isteğini defaatle dile getirdi. Birkaç kez dönemin Cumhurbaşkanı İnönü'ye mektup yazmasına karşın, İnönü'den olumlu bir karşılık alamadı. ◾ Üstelik dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Nuri Demirağ'ı zenginlikten başı dönmekle itham etmeye başladı. ◾ Son çare olarak İsmet İnönü'nün de Demirağ'a sahip çıkmaması Türkiye'nin ilk uçak üretim serüveninin sona ermesine neden oldu. Büyük hayallerle kurulan uçak fabrikası kapandı. 1945'te siyasete atılan Nuri Demirağ, 1954 seçimlerinde adaylığını Demokrat Parti'den koydu. ◾ Bu seçim döneminde Sivas milletvekili oldu. Nuri Demirağ, milletvekilliği görevi boyunca çölleşme, enerji, köprüler, barajlar, tarım ve hayvancılıkta yaşanan gerileme hakkında çalıştı. ◾ Hiç bitmeyen mücadelesiyle akıllara kazınan Nuri Demirağ, İsmet İnönü'ye yazdığı mektupta şu sözleri kaleme almıştı: 'Büyük Şefim, Af buyurunuz, muztar kalmasam rahatsız etmezdim. Kendimi kazması omuzunda bir iş emirberiniz ad ederim. Milletin makûs talihini yenen siz büyümüzden aldığımız kuvvetle memleketin demiryolları fabrikaları büyük binaları yapıldı, yapılıyor. Göklerine hakim olmayan milletlerin yerlerde sürüneceğine, daha doğrusu yerin dibinde çürüyeceğine kani bulunduğum cihetle bundan üç buçuk sene evvel bütün personelini, levazımatını tedricen vatanın sinesinden belirtecek ve memleketin ihtiyacatına tamamen cevap verecek büyük bir tayyare endüstrisi kurmak tasavvurunda bulundum ve bu tasavvurumu Mareşal Fevzi Çakmak hazretlerine, o mübarek zata bir mektupla arz ettim ve bana bu hususta muin ve müzahir olup olmayacağını sordum. Cevabı ve buna eklenilen Milli Müdafaa ve İktisad vekâletlerine yazdığı tezkerelerin sureti ilişiktir. Bunun üzerine dünyanın en mükemmel tayyare ve teferruatını yapan memleketlere mütehassıslarımla birçok kereler seyahat ettim. Tetkikat yaptım, yaptırdım. Ecnebi memleketlerde müteaddit, kıymetli Türk gençlerinden mühendisler ve işçiler okuttum, yetiştirdim ve yetiştirmekteyim. Fabrikamı san'at mekteplerinden yetişen en kıymetli Türk işçilerile en yeni ve modern makinelerle tezyin ederek buna müteallik muhtelif san'at şubelerinde kurslar açmak, bilgilerini ameli, nazari genişletmek suretile de elemanlar hazırladım. Beşiktaş'ta kurduğum tayyare atelyesile Yeşilköy'de yapmakta olduğum modern uçuş meydanı, tamir atelyesi ve hangara ait plan ve krokiler ilişiktir. Divrik'te kurulacak esas fabrikaya ait planlar ve bu maksadla satın alınan 1500 dönümlük arazi ve maden taharri ruhsatnameleri ve su kuvetlerinden elektrik istihsali için değirmen ve baraj mahalli krokileri ve bu maksada hizmet emelile yaptırılan 250 mevcutlu orta mektebe ait fotoğraflardan bir takımları eklidir. Hakeza ahvalin inkişafına talikan Divrikte fabrika inşaatına henüz başlanmamıştır. Geçenlerde Beşiktaştaki atelyenin senevi imâlat kabiliyetinin tayini istendi. 300 mektep veya 150 antrenman yahut 50 avcı tayyaresi yapılabileceği cevaben bildirildi. Zaman zaman takdirler ve teşekkürlerle maddi, manevi yardımlar yapılacağı ve siparişler verileceği ilave kuvetlerinden tahriren ve şifahen bildirildi. Şimdiye kadar asarı fiiliyyesi görülmedi. Bu babtaki emirlerin ve takdirnamelerin suretleri melfuftur. Hava kurumundan bidayette verilen ve arkası gelmeyen 65 plânör kuruma teslim edilmiş ve 10 mektep tayyaresi, uçuş melekesi az olan bir mühendisimin rızam hilafına tayyare ile Eskişehire giderken İnönünde yapılmakta olan törene iştirak etmek isteyerek, sahanın darlığı plânör tayyarelerin ve ziyaretçilerin çokluğu yüzünden meydanda yer bulunamamasından ekin tarlası içerisinde yere konuş esnasında bir metrelik çukuru göremeyerek mühendisin ölümile neticelenen bir kaza vukua gelmiş idi. Bunda tayyarenin kabahatı yoktur. Hava kuvvetlerinin birçok yüksek tayyare mühendislerinden mürekkep tetkik komisyonu tarafından ilk Türk tipi olarak belirttiğim bu tayyareye ait sanduklar dolusu yüzlerce aerodinamik ve statik resimleri ve hesapları mezkür komisyonca aylarca tetkik ve performans tecrübeleri yapılarak mükemmel normal mektep tayyaresi olduğunu hava kurumuna tebliğ ve uçuş müsaadesini verdiği halde Türk kuşu, memlekette yegâne salahiyettar bu fen komisyonunun kararını dinlemeyerek tayyareleri kabulden imtina etmekte ve kaza hadisesi yüzünden vukua gelen teehhürü nazarı itibara almayarak tayyareleri almamakta ısrar ve teminat mektubu muhteviyatı olan 14 bin liramı zapt ve avans verdikleri 40 bin lirayı istirdat etmişlerdir. Buna müteferri evrak eklidir. İşçilerim ve fabrika personelleri işsiz kalmıştır. Esasen şimdiye kadar tam ve kâmil bir mesai sahası da bulamamışlardı. Bu müessese memleket müdafaası için faideli buluniyorse derhal sipariş verilerek yaşadılmasının temini ricasını havi Mareşal hazretlerine çekilen ve şimdiye kadar cevabı alınamayan telgraf sureti ilişiktir. Bu uğurda şimdiye kadar harcanan 1,5 milyon lira ile-hoş karakterim buna müsaid değil ya- farzı mahal 15-20 adet han apartman yaptırır senede 150-200 bin lira irad alarak istediğim yerde gezer, tozardım.

İnönü, Demirağ’ın yerli uçak üretimini nasıl engelledi?

NURİ DEMİRAĞ KİMDİR?