İstanbul’da Fatih Sultan Mehmet'in emriyle inşa edilen 5 kuruluş

Tophane-i Âmire, Osmanlı savunma sanayiinde oldukça önemli yere sahiptir. Çağdaşı Tersane-i Âmire ile beraber Osmanlı'nın savunma endüstrisinin belkemiğini oluşturur. Kuruluşu, İstanbul'un fethi kadar eskidir; Fatih'in 1453 yılında İstanbul'un fethiyle beraber faaliyete geçmiştir. Osmanlı çok uzun süre top teknolojisinde dünyanın en ileri ülkesi olmuştur. Bu üstünlüğü elinde tutmasında Tophane-i Âmire'nin çok önemli bir yeri vardır. İmparatorluğun sınırları burada dökülen toplar sayesinde yedi kıtaya ulaşır. Tophane ilk yıllarda oldukça küçük iki binadan müteşekkildi. Bu binaların ihtiyacı karşılayamaması üzerine Kanuni Sultan Süleyman devrinde ilk tophane binaları tamamen yıkılarak yerine yeni binalar yapıldı. Böylece binaların yanı sıra üretim tekniği de yenilendi. Dünyada ilklere imza atan sanayi tesisi Yeni yapılan tophane havzasında humbara imalathanesi, dökümhane imalathanesi, kundakhane, marangozhane, topçubaşı ve dökücübaşı odaları, topçu ve dökücü lojmanları, kalıp imalathanesi, falya delme imalathaneleri, top arabası ve tekerlekleri imalathaneleri gibi bölümler yer aldı. Tophane birçok savunma sanayi merkezi gibi sürekli patlama ve yanma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. Zira burada üretilen ürünler zaman zaman infilaka sebep oldu. Yüksek ısıda çalışma yapılması zorunluluğu da tehlikeyi artırıcı bir özellik gösterdi. Bu sebeple Tophane ilk yapıldığı günden itibaren sayısız yenileme geçirerek son halini almıştır. Tophane'de dökülen toplar çok çeşitli özellikte ve büyüklükteydi. İçerisinde bulunan top vapuru, marangoz fabrikası, nakkaş fabrikası, saraç fabrikası, sandık ve modül fabrikasıyla birçok savaş mühimmatı da burada üretilir. Tophane gerek çok uzun ömürlü olması, gerek ihtiyaçların değişmesi, gerek teknolojinin yenilenmesi ve gerekse geçirdiği yangınlar sonucu birçok kez tadil edilir. Kanuni Sultan Süleyman devrinde yıkılarak tamamen yeniden yapılan bina 1743 senesine kadar hizmet vermeye devam eder. Ancak 1743 yılında ihtiyaç gereğince tamamen yıkılır ve yerine günümüze kadar gelecek olan bina inşa edilir. Mimarlığını topçubaşı Mustafa Ağa'nın yaptığı Tophane binasına iki büyük ergitme fırını daha eklenir. İçerisine bir tüfenkhane daha kurulur. Tophane 17'nci yüzyıl ortalarına kadar dünyanın en iyi top üretim merkezi olma özelliğini korur. Hatta dünyanın ilk seri atışlı sahra topu bir Türk mühendis olan Ahmed Süreyya Bey tarafından dökülür. Ne var ki yenilenen teknolojinin istenen düzeyde takip edilememesi tesisin önemini günden güne azaltır. Fatih Sultan Mehmet'in yadigarları Zeytinburnu'nda inşa edilen ve 1850 yılında tam kapasite çalışmaya başlayan demir çelik fabrikası Tophane'nin yerini almaya başlar. Bu fabrikada üretim daha yeni tekniklere dayandığı için bir kısım toplar burada dökülmeye başlanır, bu da Tophane'nin eski önemini kaybetmesine neden olur. Her şeye rağmen çeşitli savaş gereçleri üretimi Cumhuriyet'in ilk yıllarına kadar devam eder. Cumhuriyet yıllarında başkentin Ankara'ya taşınması bu tür gereçlerin orada üretilmesini gerekli kılar. Zaten Birinci Dünya Savaşı'nın üretimini iyiden iyiye azalttığı Tophane, 1920'lerin başında üretimini durdurur. İçindeki makine ve teçhizat sökülerek muhtelif fabrikalara taşınır. Tophane binaları uzun süre zamanın tahribatına bırakıldıktan sonra, 1992 yılında Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi'ne devredilir. Fakülte, binayı restore eder. Tophane'nin emektar makinelerini Türk Makine Kimya Endüstrisi fabrikalarında görmek mümkündür. Osmanlı'da ilk büyük darphane Fatih Sultan Mehmet döneminde kurulur. Hazırlanan çeşitli kalıplara madenlerin eritilerek dökülmesi sonucu ortaya çıkan paralar, imparatorluğun her yerinde kullanılır. Genellikle maden ocaklarına yakın bölgelere kurulan darphaneler, zaman içinde ekonomik gücün azalması ve toprakların da küçülmesiyle sayıca azalır ve geriye sadece bir darphane kalır: Darphane-i Âmire. Darphane-i Âmire, 1723 yılına kadar Beyazıt'taki binalarda hizmet verir. Bu tarihten sonra Topkapı Sarayı içindeki yerine taşınır. O zamanlarda para yapımı birkaç aşamaya dayanır. Öncelikle maden ocaklarında elde edilen altın, gümüş gibi maddeler yüksek ısıda eritilir. Fatih Sultan Mehmet İstanbul'un fethinden sonra şehri nasıl imar etti? Eritilen maden kalıplara dökülür, yassılaştırılarak basılacak paranın kalınlığı ne kadar olacaksa o ölçüye getirilir, elde edilen levhalar küçük kareler halinde kesilir, kenarları yine bir dizi işlemden geçerek yuvarlatılır. Elde edilen madeni paranın ön ve arka yüzüne yazı ve resim işlendikten sonra para 'cilacı' denen kişiler tarafından parlatılarak kullanıma hazır hale gelir. Darphane, faaliyetinin belirli dönemlerinde halka da hizmet verir. Elinde bir miktar altın ve gümüşü olan Darphane'ye gelir ve bu madenlerin para olarak çıktısını alıp gider. Ancak bakır para yapımı hiçbir zaman için halka açık olarak hizmet vermez. O yıllarda imparatorluğun para basım müessesesinde çalışanlar yaptıkları işin önemine binaen sürekli gözetim altında tutulur ve denetlenir. Elde edilen paralar da denetime tabi tutulduktan sonra kullanıma girer. Darphane bünyesinde sikkezen, saatçi, ağartmacı, cilacı gibi kadrolarda birçok kişi istihdam edilir. 1789 yılında darphane binası ve para basım aletleri yenilenir. 1843'e kadar Devlet-i Âliye'nin birkaç para basma merkezinden biri olan İstanbul Darphanesi, diğer bölgelerdeki darphanelerin kapanmasıyla imparatorluğun tek darphanesi olarak hizmet vermeye başlar. Yine bu yıllarda Darphane'nin daha modern bir şekilde para üretmesi için çalışmalara başlanır. Yeni bölümler inşa edilir, Londra Darphanesi örnek alınarak Londra'dan en son sistem makineler için sipariş verilir. Makinelerle birlikte bu makineleri kullanmayı bilen mühendis, kalıpçı ve makineciler de getirtilir. Fatih Sultan Mehmet'in Anadolu ve Rumeli fetihleri 1842 yılında para basım işleminde çekiç usulünden sarkaç usulüne geçirilir, sonunda 1844 yılında tamamen yenilenen Darphane'de pres usulü para basımına geçiş sağlanır. İleri teknoloji para basım işlemine geçilen Darphane'ye 1910 yılında Londra'dan üç adet de makine presi getirilerek yöntem biraz daha modernleştirilir. 1913 yılında ise Darphane'de 150 beygir gücünde bir buhar makinesi de üretime yardımcı olur. Yıllarca üreten Darphane müessesesi, günümüzde Başbakanlık Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü'ne bağlı olarak çalışmaktadır. 1967 yılında Topkapı Sarayı'ndaki iki buçuk asırlık tarihi binasından taşınan Darphane, bugün Balmumcu'da hizmet verirken, damga matbaası bölümü de 1732'de kurulan tarihi Darphane binasında faaliyetine devam ediyor. Debbağ kelimesi dayak, debbağhane ise dayak işleminin yapıldığı yani derilerin terbiye edilmesi için bir dizi işlemden geçtiği yer anlamına gelir. Günümüzde debbağhane terimi 'tabakhane' olarak da kullanılmaktadır. Türk deri sanayi çok eskilere dayanır. İstanbul'un fethiyle beraber, Fatih Sultan Mehmet Han tarafından dericilerin bir yerde toplanması emri verilir. Fatih Sultan Mehmet hakkında bilmeniz gereken 15 şey O dönemde aynı meslek grubundan olan insanların aynı yerde bulunmaları âdettendi. Bu hem onlara ulaşmayı kolaylaştırır, hem de aralarındaki dayanışmayı artırırdı. Ancak debbağ işlemi çevreye yaydığı kötü koku sebebiyle şehir içinde icra edilmez. Bu sebeple Fatih Sultan Mehmet debbağhanenin şehrin dışında kurulmasını emreder ve böylelikle Kazlıçeşme debbağhanelerinin temeli atılmış olur. Takip eden günlerde Kazlıçeşme'ye 360 adet debbağhane inşa edilir. Bu debbağhaneler Ayasofya Vakfı'na bağlanır ve burada deri işleme merkezi açacak olanlar kiralarını Ayasofya Vakfı'na öder. Bu bölgede açılan debbağhaneler hammaddeleri olan deriyi civarda bulunan salhane-mezbahalardan alıp işlerler. Devlet de burada işlenen deriyi askeri amaçla satın alarak günümüzde Saraçhane olarak bilinen bölgedeki saraçlara götürür. Saraçlar da bunları eyer, koşum takımı, ayakkabı, bot gibi askeri ürünler haline getirerek devlete teslim eder. Kazlıçeşme debbağhanelerinde kösele, meşin, sahtiyan gibi deri çeşitleri üretilir ve buradan sade vatandaşlar da alım yapar. Kazlıçeşme debbağhaneleri uzun süre çeşitli amaçlarla ham deri işlemeye devam eder. 1929 yılına gelindiğinde debbağhanelerin sayısı 113'tür. İlk kurulduğu günlere göre azalsa da teknik ve kapasite açısından gelişmiştir. Örneğin bunlardan 17'si fabrika düzeyindedir. Kazlıçeşme debbağhaneleri, bir başka deyişle deri işleme merkezleri, 540 sene Kazlıçeşme bölgesinde hizmet verdikten sonra 1993 yılında Tuzla Organize Deri Sanayi bölgesine taşınır. Deri imalat atölyelerinden bir kısmı taşınma kararından sonra merkezlerini kapatır, bir kısmı ise taşınır. Camialtı Tersanesi, Tersane-i Âmire bünyesinde bulunan gemi imal ve onarım bölümlerinden biridir. Kuruluşu, Fatih Sultan Mehmet döneminde inşa edilen Tersane-i Âmire ile aynı yıllara denk gelir. Tersane-i Âmire çatısı altında faaliyete geçen tersane, ilk yıllarında Camialtı Tersanesi olarak anılmaz, bu ismi ilerleyen yıllarda alır. Başlangıç yıllarında tesis birkaç kızak, bir divanhane, bir de mescitten müteşekkildir. İlerleyen dönemde ise faaliyet alanı ve kapasitesi genişler. II. Bayezid devrinde gemilerin birçoğu burada inşa edilir. Yavuz Sultan Selim ve Kanuni dönemlerinde ise kapasite bir hayli artırılarak kızakların sayısı 200'e kadar çıkar. Ancak en büyük yenilikler sanayileşmenin başladığı yıllarda yapılır. I. Mahmud döneminde, yani 1700'lü yılların ortalarında yeni eklemeler gerçekleşir. Sanayi devri olan 1800'lü yılların ortalarında ise tesise haddehane, dökümhane, demirhane ve çelik fırınlar eklenir; tesis bünyesinde küçük çekiç fabrikası kurulur ve tersane tam anlamıyla modern bir sanayi tesisi görünümüne kavuşturulur. Deniz Kuvvetleri bünyesinde üretim gerçekleştiren tersanenin bir bölümü, Cumhuriyet'in ilk yıllarında (1925), Seyr-i Sefain İdaresi'ne verilir. Bu idare altında da üretim 1932 yılına kadar devam eder. 1932 yılında ise bugünkü Haliç Tersanesi bölümüne taşınır. Takvimler 1939'u gösterdiğinde ise tersane bünyesinde bir liman atölyesi kurulur. Atölyede 5 yıl boyunca mavna, duba ve çeşitli deniz araçlarının tamiri gerçekleşir. 1944 yılında tersane Devlet Denizyolları İşletmesi'ne devredilir ve bakım onarım işlerine bu şekilde devam eder. 1952 yılında kurulan Denizcilik Bankası münasebetiyle 1953 yılında bağımsız bir ünite haline getirilerek Camialtı Tersanesi adını alır ve her türlü bakım, onarım ve gemi parçası imal işlerini gerçekleştirmeye devam eder. İlerleyen yıllarda tersanenin iş hacmi artırılarak tersaneye makine, elektrik, inşa ve döküm bölümleri eklenir. 1981'de sac raspalama ve boyama birimlerinin de eklendiği tesis 1984'te Türkiye Gemi sanayi AŞ'ye bağlanır. Tersane günümüzde gelişen teknoloji ve artan kapasitesiyle bakım onarım ve imal işleri yapmaya devam eder. Taşkızak Tersanesi, oldukça eski bir kuruluştur. İstanbul'un fethinden çok kısa bir süre sonra, 1455'te Fatih Sultan Mehmet tarafından inşa ettirilir. Kuruluş yıllarında elbette bir sanayi tesisi özelliği göstermez, fakat üzerinden geçen birkaç asır onu çok teşekküllü bir sanayi kuruluşu haline getirir. 1455 yılında Haliç kıyılarında gemi inşası için kurulan birkaç kızakla çalışmaya başlayan Taşkızak Tersanesi, her padişah devrinde daha da genişletilerek üretimine devam eder. Bu şekilde yüz kadar tersane gözü inşa edilir. Önceleri kayık, karamürsel, aktarma, at kayığı, çektiri gibi nispeten küçük ahşap gemiler yapılırken ilerleyen yıllarda, özellikle 1700'lü yıllar ve sonrasında daha büyük gemiler inşa edilmeye başlanır. III. Selim döneminde (1789-1807) tersaneye bir dökümhane eklenir ve yurtdışından getirilen mühendislerle tersanenin üretim kapasitesi artırılır. Akdeniz'i bir Türk gölü haline getiren birçok savaş gemisinin yanında yolcu gemileri de üreten tersanenin önemli bir özelliği, dünyada su altından hedefe torpido atan ilk denizaltının montajının burada tamamlanmasıdır. 1886'da hükümet tarafından İngiltere'ye denizaltı gemi parçaları için sipariş verilir. Yapımı tamamlanan parçalar Taşkızak Tersanesi'ne getirilerek monte edilir. Abdülhamid ve Abdülmecid isimli iki denizaltı montajları tamamlanır tamamlanmaz büyük bir törenle Haliç sularına indirilir. Bu denizaltıların su taşırma miktarı 160 tondur. Yani suyun altına geçiş yaparken 160 ton ağırlığında su yukarı çıkar. 100 kader uzunlukları, 12 kadem genişlikleri vardır. Ayrıca 100 kadem kadar suyun içine dalma özellikleri, su altında 3 mil, üstünde ise 10 mil hız yapma kapasitelerine sahiptirler. Yine 8 ton kömür alıp, 250 beygir gücündeki buhar makineleriyle su üstünde 50 mil, su altında ise 12 mil uzağa gidebilmektedirler. Tersane, Birinci Dünya Savaşı'na kadar çeşitli bakım onarım ve eklemelerle üretimine devam eder. Birinci Dünya Savaşı ve İstanbul'un işgali tersanenin boşaltılmasını gerekli kılar. Tersane Kurtuluş Savaşı'ndan sonra Lozan Antlaşması'nın Boğazlar'la ilgili hükmü gereğince askeri gemi imal edemez duruma gelir. Bu sebeple Gölcük'e nakledilir. Binalar ise Seyr-i Sefain İdaresi ile İnhisarlar İdaresi'ne verilir. Boğazlar hakkındaki antlaşmadan sonra ise 1941 yılında Taşkızak Tersanesi'nin yeniden kurulmasına karar verilir. Faaliyete başlayan tersanede daha ziyade küçük tonajlı gemiler inşa edilmeye başlanır. Taşkızak Tersanesi 1950'de genişletilerek modernleştirilir, tersanenin kapasitesi artırılır. Tersane yaklaşık altı asırlık tecrübesiyle denizaltı inşası, akaryakıt tankeri imalatı, küçük boy savaş gemisi bakım onarım gibi işleri yapmaya devam etmektedir.

İstanbul’da Fatih Sultan Mehmet'in emriyle inşa edilen 5 kuruluş

TOPHANE-İ ÂMİRE