İstanbul'un az bilinen 10 eski sanayi kuruluşu

İstanbul'da su, her dönem çözümlenmesi gereken bir sorun olarak varlığını devam ettirmiştir. Taksim Suyu Tesisleri, bu sorundan doğan bir tür çözüm önerisidir. Bu sebeple I. Mahmud suların depolandığı ve dağıtıldığı bir sistem kurmak ister. İşte Taksim Suyu Tesisleri bu düşünceden hareketle 1731 yılında doğar ve hizmete girer. Taksim Suyu Tesisleri devrin en önemli su dağıtım sistemi olma özelliğini uzun süre korur. Birçok çeşme günümüze kadar gelir. Taksim Suyu Tesisleri hala çalışmakta ve civar semtlere su vermeye devam etmektedir. Tophane-i Âmire, Osmanlı savunma sanayiinde oldukça önemli yere sahiptir. Çağdaşı Tersane-i Âmire ile beraber Osmanlı'nın savunma endüstrisinin belkemiğini oluşturur. Kuruluşu, İstanbul'un fethi kadar eskidir; Fatih'in 1453 yılında İstanbul'un fethiyle beraber faaliyete geçmiştir. Osmanlı çok uzun süre top teknolojisinde dünyanın en ileri ülkesi olmuştur. Bu üstünlüğü elinde tutmasında Tophane-i Âmire'nin çok önemli bir yeri vardır. İmparatorluğun sınırları burada dökülen toplar sayesinde yedi kıtaya ulaşır. Tophane ilk yıllarda oldukça küçük iki binadan müteşekkildi. Bu binaların ihtiyacı karşılayamaması üzerine Kanuni Sultan Süleyman devrinde ilk tophane binaları tamamen yıkılarak yerine yeni binalar yapıldı. Böylece binaların yanı sıra üretim tekniği de yenilendi. Tophane gerek çok uzun ömürlü olması, gerek ihtiyaçların değişmesi, gerek teknolojinin yenilenmesi ve gerekse geçirdiği yangınlar sonucu birçok kez tadil edilir. Kanuni Sultan Süleyman devrinde yıkılarak tamamen yeniden yapılan bina 1743 senesine kadar hizmet vermeye devam eder. Ancak 1743 yılında ihtiyaç gereğince tamamen yıkılır ve yerine günümüze kadar gelecek olan bina inşa edilir. Mimarlığını topçubaşı Mustafa Ağa'nın yaptığı Tophane binasına iki büyük ergitme fırını daha eklenir. İçerisine bir tüfekhane daha kurulur. Tophane 17'nci yüzyıl ortalarına kadar dünyanın en iyi top üretim merkezi olma özelliğini korur. Hatta dünyanın ilk seri atışlı sahra topu bir Türk mühendis olan Ahmed Süreyya Bey tarafından dökülür. Ne var ki yenilenen teknolojinin istenen düzeyde takip edilememesi tesisin önemini günden güne azaltır. Tophane Debbağhanesi İstanbul'un merkez deri işleme tesislerinden biridir. Kazlıçeşme, Üsküdar ve Kasımpaşa debbağhaneleri arasından en yeni olanı Tophane Debbağhanesi'dir ve 1764 yılında kurulmuştur; kapasite olarak en küçük olan debbağhane de budur. Söz konusu debbağhane içerisinde ondan fazla deri işleme atölyesi bulunur. Buradaki atölyeler de Kılıç Ali Paşa Vakfı'na ait dükkânlarda üretimlerini sürdürürler. Tophane Debbağhanesi'nde her debbağ farklı görevlerde bulunur. Örneğin bir debbağ meşin işlerken, bir başkası sahtiyan işler; birisi kösele işlerken diğeri vaketa işler. Bu şekilde faaliyet alanları belli olan debbağlar birbirlerinin ekmek kapısını engellemez. Tophane Debbağhanesi de uzun yıllar deri tabaklama işini sürdürür. Ancak Evliya Çelebi'nin anlattığı, İstanbul'da yedi yüz debbağhane olduğu ve debbağhanelerin dükkânlarını rengârenk derilerle süslediği günler artık gerilerde kalmıştır. Çünkü debbağhaneler birer birer kapanmaktadır. Tophane Debbağhanesi de Beykoz ve Kazlıçeşme debbağhaneleri dışında kalan diğer debbağhanelerle birlikte 1920'li yıllarda üretimini durdurur. İlk Türk uçağının üretildiği fabrikanın kuruluş öyküsü, Sivaslı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Nuri Demirağ'ın İstanbul'a yerleşmesiyle başladı. Nuri Demirağ, ilk olarak Avrupa uçak üretim merkezlerini ziyaret etti. Yurda dönünce, anlaştığı Çekoslovak firmayla Beşiktaş'ta ilk uçak fabrikasını kurdu. Birinci Dünya Savaşı'ndan yenik çıkan Osmanlı Devleti tarihe intikal etmiş, Türk milleti İstiklal Savaşı vererek, Türkiye Cumhuriyeti'ni kurma iradesini göstermiştir. Bir devrin hüzünlü batışına ve yeni bir devrin başlamasına tanık olan vatanperver insanlar Türk milletinin bir daha geçmişte yaşanan talihsizlikleri yaşamaması için gayret etmişlerdir. Bu insanlardan biri de pek çok girişiminin yanında demir yolu yapmakla ün kazanan daha sonra uçak fabrikası ve uçuş okulu açan Nuri Demirağ'dır. Nuri Demirağ, Hava Harp Sanayi'sinde; uçakları dışarıdan satın almak ve dışarının bağımlısı olmak yerine Türk tasarımı uçakların Türk semalarına hâkim olmasını isteyen bir girişimciydi. Yabancı lisanslarla uçak üretmenin taklitçilikten öte bir şey olmadığına inanıyordu. Çünkü uçak üretim lisansını satan ülke, demode olmuş, kendisi için tehdit olmayacak ve ekonomik ömrü olmayan sistemlerin satışına müsaade etmesi, öncelikle kendi güveliği ve ülke çıkarları gereğidir. Nuri Demirağ bunun farkında olduğu için Türk tasarımı uçağın imalinin gereğine inanıyordu. Ne yazık ki, uçak üretim işleri bir türlü düzelmeyen Demirağ Uçak Fabrikası'nı 1945 yılında kapatır. Nuri Demirağ Türkiye'nin ilk uçak mühendislerinden olan Selahattin Alan ile beraber hareket ediyordu. Çalışmalar kısa sürede netice vermeye başladı. Böylece Beşiktaş'taki fabrikada Selahattin Alan'ın projesini çizdiği ND-36 adı verilen tek motorlu Türkiye'nin ilk uçağı üretildi. Aynı günlerde Türk Hava Kurumu da 10 tane eğitim uçağı siparişi vermişti. Bu siparişler yapılırken aynı zamanda bir de yolcu uçağı yapım çalışması sürmekteydi. 1938 yılına gelindiğinde NuD38 adında çift motorlu altı kişilik bir yolcu uçağı yapımı başarıyla tamamlandı. Bu Türkiye'nin kendi uçağını artık yapabildiği anlamına gelmekteydi. Osmanlı topraklarına ilk bisiklet 18885 yılında girer. Tomas Istenafis isimli bir Amerikalının bisikletle Osmanlı topraklarından geçmesi gazetelerde bir hayli yankı uyandırır. Türkiye'nin ilk bisiklet üretim tesisi olma özelliği taşıyan fabrika, Türkiye'nin ilk bisiklet şampiyonu Cavit Cav tarafından 1925 yılında küçük bir imalathanede kuruldu. Cav, 1925 yılında Laleli'de üçük bir imalathane açarak işe başlar. Bisikletler lastikler haricinde yüzde 100 yerli ham maddeden üretildi. Kaynaklarda fabrikanın son olarak 1963 yılındaki kayıtlarına ulaşılabilmiştir, bu tarihten sonraki faaliyetlerine ve ne zaman kapandığına dair net bir bilgi yoktur. İstanbul, elektrikle ilk olarak 1888 yılında tersanede askeri amaçlı kullanılan Tersane Elektrik Fabrikası ile tanıştı. Bu yıldan sonra elektrik sıcak bir gündem maddesi olarak hep zihinlerde yer eder. Birçok uluslararası şirket İstanbul'daki elektrik işini almak için imtiyaz talebinde bulunur. Şirket, fabrikanın kurulması için en uygun bölgenin Kağıthane ve Alibeyköy derelerinin ağız kısmı olduğu hükmüne varır. Zira İstanbul'da yeterli su kaynağı bulunmadığı için elektrik santrali kömürle çalışacak ve bunun için Zonguldak'tan kömür gelecektir. Bu sebeple santralin deniz kıyısında olması üzerinde ehemmiyetle durulur. 1952 yılına kadar İstanbul'un elektrik ihtiyacını tek başına göğüsleyen şirket, bu yıldan sonra açılan çeşitli santrallerle alanında tek olma unvanını kaybeder. Türkiye'nin ilk sivil elektrik fabrikası olan Silahtarağa, Haliç'in dolmasından dolayı kömür taşıma işinin zorlaşması yüzünden 1983 yılında kapılarına kilit vurulur. Kurucusu Ahmed Faruki, Mısır asıllı bir İstanbulludur. Kozmetik ürünlerine olan bu yoğun ilgiyi fark eden Faruki, yerli kozmetik ürünler elde etmeye karar verir. 1894 yılında Feriköy'de kurduğu imalathanede ilk yerli kozmetik ürünlerini üretmeye başlar. Ürünleri arasında kolonya, parfüm, pudra krem gibi kişisel bakım ürünleri vardır. Faruki Itriyat üretim merkezine paralel olarak Sultanhamam'da bir de satış merkezi açar. Faruki'nin ürettiği bu ürünler bir anda en çok tercih edilen kozmetik ürünleri arasına girer. Zira hem yerli hem muadillerine nazaran daha ucuz olması onu bir adım öne geçirir. O dönem Osmanlı hanımlarına çok yabancı ve anlamsız gelen kelimeler olduğu halde Faruki ürünlerine 'Gül Kaynağı', 'Unutma Beni', 'Cicim', 'Meltem' gibi zihinlerde anlam oluşturacak isimler verir. Bu da onun tercih edilmesini sağlar. Faruki başarısını aldığı ödüllerle de perçinler. Ürettiği ürünlerle 1903'te Atina, 1904'te Bordeaux, 1906'da Paris, yine aynı yıl Londra sergilerine katılır ve birçok altın madalya kazanır. Ayrıca devlet tarafından Nişan-i Osmani ve Sanayi Madalyası'yla, İran Devleti tarafından ise Altın Şir-i Hürşid Madalyası'yla ödüllendirilir. Dolmabahçe Gazhanesi, tesisatlı aydınlatmanın ilk öncüsüdür. Zira Osmanlı topraklarında kurulan 4 adet gazhanenin ilki Dolmabahçe Gazhanesi'dir. Dolmabahçe Sarayı'nın yapımı düşünüldüğünde ısıtma ve aydınlatması da bir sorun olarak ortaya çıkar. Bu sorunu çözmek içi sarayın inşaatıyla beraber, sarayın ahırlarının olduğu bölgede bir de gazhane inşasına başlanır. Sarayın yapımının bittiği 1853 yılında gazhane de tamamlanır. Bu gazhaneyle birlikte, Osmanlı topraklarında ilk defa kömürden gaz üretimi gerçekleşecek ve aydınlatma-ısıtma amacıyla kullanılacaktır. 1856 yılında tüm hazırlıkların bitmesinin ardından hem saray hem de gazhane kullanıma açılır. Bu arada İstanbul şehremini (belediye başkanı) tarafından padişaha bir dilekçe yazılarak üretilen gazdan şehrin de faydalanması talep edilir. Bu talebi Sultan Abdülmecid memnuniyetle kabul eder ve böylelikle İstanbul sokaklarının hava gazıyla aydınlatılması için önemli bir adım atılmış olur. Hava gazıyla uygulaması 1856'da ilk kez Beyoğlu'nda bulunan Cadde-i Kebir'in (İstiklal Caddesi) aydınlatılmasında kullanılır. Sonra Taksim-Galatasaray arası, Tünel'den Galata'ya doğru uzanan caddeler seksen adım aralıklarla döşenen hava gazı lambalarıyla aydınlatılmaya başlar. Dersaadet Tramvay Anonim Şirketi 19. yüzyıl İstanbul'unda şehrin yolcu trafiğini ferahlatmak için kurulmuş bir şirkettir. Batı ülke başkentlerinde tramvay kullanılmasına paralel bir şekilde, aynı uygulamanın İstanbul'da da gerçekleştirilmesi için Osmanlı Devleti'ne çeşitli müracaatlar olur. Nihayet 1869 yazında tramvay işletme imtiyazı Rum işadamı Karanapas'a verilir. Karanapas imtiyazı aldıktan sonra yerli ve yabancı birçok kişiden müteşekkil olan 'Dersaadet Tramvay Şirketi'ni 30 Ağustos 1869'da resmen kurar. Buna göre bu şirket İstanbul'da muayyen mevkilerde demir yolu üzerinde atlı arabalarla yolcu taşıyacak ve imtiyaz süresi de 40 yıl olacaktır. Şirket ilk iş olarak Azapkapı-Ortaköy, Eminönü, Aksaray, Aksaray-Yedikule, Aksaray-Yedikule, Aksaray-Topkapı arasında 4 hat açmaya karar verir. Güzergâh boyunca Arnavut kaldırımları sökülerek yerlerine düz kesme taşlar döşenir ve demir yolu da bu taşların üzerine monte edilir. Bu işlemler ve sipariş edilen tramvaylar da geldikten sonra tramvay artık ilk seferini yapmaya hazırdır. 1872 sonbaharında meraklı gözler, bir tramvaya koşulmuş atların rayların üzerinde düzenli sesler çıkararak gidişini izlemektedir. Fakat tramvayın güvenlik sorunu vardır. Bu sebeple tramvay için bir korna sistemi hazırlanır. Buna göre vardacı olarak anılan kişi elinde borazanla tramvayın geçeceği kritik güzergâhlarda 'Varda, vardaa' diye bağıracaktır. 1914 yılından itibaren tramvayların elektrikle işletilmesine karar verilir. İlk elektrikli tramvay Silahtarağa Elektrik Fabrikası'ndan sağlanan elektrikle ve kesilen kurbanlar eşliğinde 1917 kışında Galata Köprüsü'nden geçer. Üsküdar Matbaası, bir diğer adı 'Darü't Tıbhanü'l Cedide' imparatorluk matbaa tarihinde bir ilk olmasa da önemli bir yer teşkil eder. İlk Türk matbaası İbrahim Müteferrika tarafından 1727 yılında kurulur. Müteferrika'nın ölümünden sonra farklı kişiler tarafından işletilen matbaa bir süre sonra kapanır. 1782 yılında matbaayı Fransız Elçiliği satın almak ister. Bunun üzerine Raşit Efendi tarafından, ondan da 1796 yılında satın alınarak, Mühendishane hocası Abdurrahman Efendi getirilir. 1824 yılında tamamlanan taşınma işlerinin ardından matbaa yeni yerinde hizmet vermeye başlar. Burada ilk defa oynar harfler ve 1848'de ilk defa italik yazı kullanılır. Bir süre sonra Osmanlı'nın ilk gazetesi olan Takvim-i Vakayi'yi basmak için Üsküdar Matbaası'nın yanında bir matbaa kurulur ve diğer matbaa ile birleştirilir. Birleşmeden sonra Matbaa-i Amire olarak anılmaya başlanır. Cumhuriyet dönemine kadar hizmet veren kurum daha sonra Milli Matbaa, 1939 yılında ise Milli Eğitim Basımevi adını alır.

İstanbul'un az bilinen 10 eski sanayi kuruluşu

TAKSİM SUYU TESİSLERİ (1731)